Thursday, 8 June 2017

PHUAHCHAWP HISTAWRI-2

By L. Keivom

Chhuah khatna (Part One)

A little learning is a dang’rous thing;
Drink deep, or taste not the Pierian spring:
There shallow draughts intoxicate the brain,
And drinking largely sobers us again.
- Alexander Pope (1688-1744)

December 10, 2004 (1000-1600 hrs) khan Nuhmei Magazine Editorial Board huaihawtin Young Learners’ High School, Churachandpur-ah HMAR TROBUL SEMINAR HMASA BER 2004 an nei a. He Seminar-ah hian mi pariatin Paper an buatsaih te chu an chhiar chhuah bakah mi paliin thu an sawi a, sawihona an nei bawk a. Chu Seminar thutlukna siam leh report, phek 35-a sei chu a huaihawttute hian February 2005 khan a buin an chhuah a. He thu hi thu pawimawh tak a nih avangin hun tepter (chep) tak karah Chhura favang lo enin i han bih thuak dawn teh ang.

He Seminar-a an thu khel ber chu an thutlukna siamah kan hmu a. Chungte chu (i) HMAR hming hi Pawihhovina min kohna HMARH tih atranga rawn intran a ni; (ii) Hmarho rawn chhuahna Chhinlung chu China ram Szechwan Province-a awm a ni; (iii) Sikpui Kut hi Sanzawla an awm laia an hman tran tawh a ni a, a hlapui pawh hi Kristian kan nih hnua phuah a ni lo, tih a ni. Tun truma kan bih hman tur chu Chhuah Khatna (Part –1) chauh a ni.
Mi te tih dan pangngaiin Seminar paper-te chhuah tel ve a nih awm vei nen, pakhat mah a tel ve loh avangin mi hrang hrang thil thlir dante hriat theih a ni lo va. Chuvangin, an thutlukna chu an thu kalpui dan threuh ni turah ngai phawt ila. A thupuia kan luh hmain ngaihtuah tham dang pahnih a awm a. Pakhatna, hmun dangah Hmar hnam trobul chhuina Seminar mi dangin vawi eng zat hial nge an lo neih tawh tih ngaihtuah loa hetiang thila Seminar hmasa BER a an puang tawp mai hi a ni. Mosia leh Johana angin, “A tirin” tih êm erawh chuan an tran lo. Pahnihna, darkar ruk chhung chauha Seminar paper pariat chhiar leh sawi hona an neih mai bakah mi pali thusawina hun leh a behbawmte tihna hun an nei thei mai hi, an paper buatsaihte a thrat lutuk avanga sawi belh ngai lo an nei a nih ngawt loh chuan, ngaihsan an awmin Seminar dang buatsaih duhtutute chuan an tih dan hi zawh chian a, inzir tlak ni turin ka ring a nih chu le! Hmar hming trobul he Seminar hian Hmar hnam hming rawn intranna chu Pawihhovina anni anga lu chhipa sam zial ve loa tukhuma zial zawk, Zo hnahthlakte zinga unau sawm, Tukbemsawm tia an koh thrin, abikin Lusei hnam intite an kohna ‘Mar/ Merh/ Hmerh/ Hmarh’ atranga rawn chhuak a ni tih a pawm a. Chuan, Mizoram atranga Lusei lalte awpna hnuaia tâl chhuak, hmar lam pana kaltate chu Luseihovin ‘Hmarho’ an tih avanga Hmar hming hi rawn chhuak a ni tia ngai leh sawi pawl hrim hrim chu ‘Hmar hming sawi nawmnah tumnaah a ngai’ bawk a ni.

Seminar-a an thu khin tak chu 1938 a chhut Rev. Liangkhaia ziak MIZO CHANCHIN; kum 2000 a chhut, historian B.Lalthangliana buatsaih India, Burma & Bangladesh-a MIZO CHANCHIN leh June, 2004-a ka ziak PHUOKFAWM HISTAWRI a ni. Heng a chunga tarlan ziaktu zawng zawng chuan Hmar hming hi Mizoram atranga hmar lam pana Lusei lalte awpna ata tlan chhuakte an kohna hming a ni tiin an sawi vek a ni. Chutiang thu chiah ziakna, Saptrawng lehkhabu chu Hmar hnam hming awmzia a chuanna hmasa ber ni tura ka rin, 1912 a chhut, J. Shakespear ziak THE LUSHAI-KUKI CLAN tih erawh chu, a original lutuk an tih vang em mawni, an teltir ve lo.

Seminar-a kalte thutlukna hi thudika kan ngaih tlat dawn chuan, heng zawhna pawimawhte hi chhan ngei tura a cho chhuahte chu a ni ang: (i) Zo hnahthlak hnam te zinga chi hlawm hming inkohna tura hming tlanglawn kan neih tranna engtik hun nge ni ta ang a? (ii) Pawihhovin hnung lama sam zial Zo hnahthlakte, abikin Luseiho an kohna hming Mar/Marh/Hmarh tih hi eng vanga Tukbemsawm dang tu mahin hnam hminga chhawm si lova Hmar hnahthlakte chauhvin an chhawm bik nge ni? (iii) Tukbemsawm tia kan sawi ve chhen hi tute ber hi nge an nih? Pawih hnam tih loh zawng hnam sawm (tukbemsawm) chauh nia kan ngai a nih chuan, chungte chu tute hi nge an nih tak ang? (iv) He hming hi Hmar hming intranna leh an lo inkohna a nih si chuan, eng vanga Hmar hnahthlakte khan an hnampui hming chu hre lo nge an nih? (v) A hria an lo awm palh a nih pawhin, eng vanga lo hmang ngai lo nge an nih? (vi) Eng vanga Hmar hnahthlak thlangtla hmasa hovin tun thlenga Hmar an ni tih an la hriat chian loh/ pawm duh loh reng ni? (vii) Eng vanga pi leh pute thu leh hlaah pawh Hmar hming a chuan ngai miah lohna chhan ni ta ang? (viii) Vai Len Vawi Khatna (1871-72) leh Vai Len Vawi Hnihna (1890-91) thleng pawh khan kan chenna ram te tlawh siin, chanchin an ziakna hrim hrimah hnam te zawka ngaihte hming thlenga a chuan laiin eng vanga ‘Hmar’ hming hi vawi khat tal pawh ziak tello nge an nih? Vai Len Vawi Khatnaah khan hmar lam atranga rawn nawr pawl chuan Silchar atrangin Tipaimukh ah an rawn chho a, chumi zawhah Senvawn, Zopui-ah an kai chho leh a, chuta trang chuan chhuk thla lehin Tuibum luidung an zawh a,Chiahpui, Vanbawng, Khawlek, Khawlian, Parvachawm leh Hmar awmna khaw engemaw zat an tlawh a. An zinna thu hi chipchiar takin Silchar-a awm Political Officer Edgar-an report a hnutchhiah bakah Lt. R.G. Woodthorpe-an phek 325-a chhah, The Lushai Expedition 1871-72 a ziak a, kum 1873 khan chhuah nghal a ni. Heng thuziakah te hian Senvawn leh khaw dang dang chu sawi loh, Tuibum luidung thlengin an ziah hmaih loh laiin, eng vanga ‘Hmar’ tih hming hi vawi khat tal pawh a chuan ve loh ni? A chhan chu, heng hun lai zawng zawng hian Chin Hills leh Mizoram pawn lama Hmar hnahthlakte chu ‘Kuki’ tiha hriat an la nih vek vang a ni.Seminar-te thutlukna anga Hmar hnam hming hi Chin Hills a awm laia piang a nih si chuan, eng vanga kum za liam hnu pawha la hmang lo cheu nge ni ta ang?

Heng zawhnate zinga mi a engpawh hi phuahchawp tel lo thudik behchhana kan chhang dawn a nih ngat chuan Seminar thutlukna hi thu boruak mai mai a nihzia kan hre thei nghal ang. Boruaka an insak tum tihnghehna tura thu leh hla an fawm khawmte pawh hi chik taka kan chanchin hlui leh thu leh hla chhui thrintute chuan ngaihruatna khawvela chengte thu phuah khawm leh pasalthra ram chhuak anga luh chilh ngam lo, titi lengvel behchhana kan history chhuitute thu vuak thlak a ni tih an hre thei nghal ang. Chuan, kan society a ‘intellectual bankruptcy’ a tel nasatzia pawh an ngaihruat thei nghal bawk ang. Rinthu mai phuahchawp leh history tak tak chuan Belzebub leh Krista ang bawkin inzawlna an nei lo. Amaherawhchu, 1 Lalte 22:23 a Pathianin zawlnei zali zet kaa ‘thlarau dawtmuhlum’ a dah ang kha kan ka-ah a lo dah ve a nih erawh chuan eng nge kan sawi tak ang!

Hnam tinin upa deuha inchhal hi kan tum threuh a, Hmarhovin kan ti ve a nih pawhin chu chu thil mak a ni hranpa lo ve. Chuan, Zo hnahthlak, Chin Hills atranga thlangtla zelte zingah chuan Hmar hnahthlak tia hriatte hi a thlangtla hmasa leh Bengali-te zu pawh hmasatute zinga mi kan ni tih hi thudik, sel rual loh chu a ni. Kuki tih hming pu hmasatute kan lo nih chuan, Chin Hills atranga thlang tla hmasa ho chu kum 1450 vel khan Tripura thleng an thlen tawh a rinawm. Tripura Reng Dhanya Manikya lal hun, AD 1490 lai khan Tripura chhuah lama awm Thanangchi ramah Kuki-te an awm tawh tih record a chuang hman tawh a. Alexander Mackenzie buatsaih The North-East Frontier of India (1884) ah pawh chung hun laia Tripura Rengte leh Kuki hnamte inkara inzawmna thu chu makmawha ngaiin a ziak tel ngei bawk a (p.269-270). Chutiang a nih chuan, Lusei lal hovin Mizoram an luh hun leh Hmar hnahthlak, thlang tla hmasate pem hun inkarah hian kum 300 vel tal a tla tihna a ni.Chuta trang chuan Hmar hnahthlak hovin hma an lo tawn dan leh Kuki hming pu hmasatu an lo nihzia chu chhuizawm theih a ni. Amaherawhchu, ‘Hmar’ tih hming hi chung lai chuan a la piang lo a, hriat pawh an la hre lo bawk.

AD 1700 hnu lamah Luseiho an rawn thlang tla a, inthurual taka hma an rawn nawr hnu chuan anni do zo thei an awm tak loh avangin Mizorama Zo hnahthlak hnam hrang hrang lo chengte chu an lalna hnuaiah an lut ta vek a. Chutianga chambang, Hmar hnampeng hrang hrangte trawng leh Lusei trawng inchawhpawlh chuan trawng thar a rawn hring chhuak a, chu chu Khawchhak Trawng an ti a, chu trawng chu tun laia kan hman tak, Hmar Trawng kan tih hi a ni. Chu trawng thar hmangho, Mizoram atranga hmar lam pana pemtate chu Lusei lalhovin ‘Hmarho’ an ti a, chungho chuan hnampeng hminga inko tawh lovin hming tlanglawn turin ‘Hmar’ tih chu an rawn hmang tran a, chuta trang chuan HMAR tih hi hnam hmingin kan lo hmang ta a ni tih hi eng angin hnawl tum pawh ni ila thil awm dan a nih tlat avangin, chu chu kan pawm thiam chuan insuihkhawmna lamtluang a inhawng zel ang a, kan pawm duh loh erawh chuan kan la chhiatpui zel ang. Eng vangin maw?

Unau laichin insuihkhawmna
Hmarho hi hman lai atranga tun thlenga hnampeng zawnga kal thrin leh inteite thrin kan nih avangin tu hriat hlawh zo lovin kan awmna threuh-ah mahni ning ningin kan khawsa thrin a. Nimahsela, ‘Hmar’ tih hming hnuaia insuihkhawm engemaw zat kan han awm atrangin kum 1900 vel atrang khan history phek-ah kan hming a rawn lang tran a, chu chu tun thlenga kan dinhmun a la ni reng. Chutianga kal zelin, hming pakhat hnuaia intelkhawmte chuan hma kan lo sawn zel a, hmahruaitu berah kan lo awm a, hmun hrang hranga darhsarh leh hnampeng hminga inko kan hnahthlakpuite chu insuihkhawmpui turin hma kan han la bawk a. Kan hlawhtlinna hmun pawh a awm a, kan hlawhchhamna hmun pawh a awm bawk.Kan hlawhchhamna chhan pakhat zinga mi chu tuna Seminar kan sawi zinga mi threnkhat rilru leh ngaihtuahna ang, Chawngkawr mit pu kan awm vang niin a lang. Hmar hnahthlak, kan laichinte, Hmar hming a pian hmaa lo thlang tla tawh, Hmar la ni hman lote awmnaa kan kal chang a, ‘Hmar ni si, eng vangin nge Hmar trawng i thiam loh?’ te kan ti ta mai mai a. Hei hi thil vanduaithlak tak a ni. A chhan chu, Old Kuki an tih hnuaia hnampeng tam zawk hi Hmar hming a pian hmaa lo pemdarh an ni a, an trawng pawh Lusei trawng nena inchawhpawlh atranga rawn chhuak Hmar trawng kan tih hi a ni ve lo va, Hmar hnampeng trawng hlui, a original ber a la ni zawk a. Chutiang kan hnampuite, a bul zawka inngaite hnena Hmar hnam hming leh Hmar trawng chu barh luih kan tum thrin avangin hnam inpumkhatna tura kan kalsiam a thruanawp thrin a ni. Hmar hnahthlak hrang hrang te, Old Kuki tih hnuaia awm leh awm lote pawh huikhawm kan duh takzet a nih chuan kan hmalak zel dan turah kan fimkhur hle a thra ang. Kan laichin unaute hnena kan kal hunah, ‘Keimahni hian ‘Hmar’ tih hming hi kan hnahthlak zawng zawng insuihkhawmna tura hnam aiawhtu turin kan lo pawm tawh a. Nangni chu Hmar hming a pian hmaa lo thlang tla leh pemdarh tawh in nih avangin, he hming hian inko lovin, hnampeng hming threuhvin in la inko reng a, chu chu keini pawhin a hmaa kan lo tih dan a nih avangin kan ngaithiam khawp mai. In trawng pawh hi Hmar hnampeng trawng fir a la ni a, keini trawng hman aia fir zawk, kan tualchhuak trawng a la ni. Amaherawhchu, hnampeng hming threuhva awm hi kan chak lohna bul niin kan hria a, chu vanga Hmar tih hming hnuaia inchhunfin kan ni reng a. A neitu bul zawk phei chu nangmahni hi in nih avangin, tun atrang chuan in khatah i lawi tlang tawh ang u’ tih ang zawnga kan sawi erawh chuan, phur taka an rawn luh ka ring. Chutiang chu ni lova, Seminar kan sawia kalte thluak laa thudik lova kan nawr chuan kan phel darh zel ang. Inti neitu bik anga thiltihna a awm chang a mahni ta anga rawn neih tumtute kha kan hnawt zam nghal a, insuihkhawmna kawng a tibo thrin. Chu chu Mizo thilah pawh kan harsatna lian tak pakhat a ni. “Hmar ni si, Hmar trawng i thiam na nge?” tih leh “Mizo ni si, Mizo trawng i thiam na nge?” tih hi a kahkhawk leh nghawng thuhmun chiah a ni. William Shalespeare-in, “Striving to better, oft we mar what’s well” a tih kha i hre reng ang u khai. Chuvangin, Chin Hills atranga Hmar hming piang daih tawha insawi hi upat hlawhnaa ngai sual pawl thlarau chawm hle mah se, boruaka pum hnawh mar ang mai mai leh mahni leh mahni inbumna a ni. A pian tawh si chuan a putuhovin eng vangin nge an hriat si loh? An hriat si chuan eng vanga lo hmang lo nge an nih? Mihring ngaihtuahna pangngai pu si, mahni hming pawh hre lo leh hmang lo an awm thrin em ni? Seminar thutlukna hi kan pawm dawn a nih chuan, Hmar hnahthlakte hi mahni hming hre lo leh hman nachang hre lo khawpa mawl leh huihphaiah kan puang tihna a ni. Chu chu ngaihtuahna pangngai pu tumahin an duh a rinawm loh. Hriatna tura beng nei chuan ngaithla ngun hle rawh se.
(April 30, 2005)

Hriattirna: He article hi ka thiam ang tawkin Mizo trawngin ka let a. Leh dik loh a awm nual ang tih ka ring bawk. A original Hmar trawnga ziak chhiar duh tan a hnuai-ah dah tel a ni. He article hi let chhawng turin a ziaktu Pu L. Keivom hnen atrangin phalna ka la lova, tin, a original article thehdarh phalna ka la bawk hek lo. A ziaktu phal loh thil a nih chuan a mi hriatthiamna ka dil lawk nghal a, nawtreh tura hriattir ka nih chuan ka nawt reh bawk ang. Mizo trawnga Lettu: Lianthanzauva


PHUOK FAWM HISTAWRI-2
By L. Keivom

Suo Khatna (Part One)

A little learning is a dang’rous thing;
Drink deep, or taste not the Pierian spring:
There shallow draughts intoxicate the brain,
And drinking largely sobers us again.
- Alexander Pope (1688-1744)

December 10, 2004 (1000-1600 hrs) khan Nuhmei Magazine Editorial Board huoihotin Young Learners’ High School, Churachandpur-ah HMAR TROBUL SEMINAR HMASA TAK 2004 an nei a. Hi Seminar-a hin mi parietin Paper an buotsaihai chu an tiem bakah mi paliin thu an hril a, hril tlangna an nei bok a. Chu Seminar thutlukna siem le ripawt, phek 35-a sei chu a huoihottuhaiin February 2005 khan a buin an insuo a. Hi thu hi thu poimaw tak a ni leiin hun tepter tak karah Sura favang lo enin ei hang bi thuok ding a nih.

Hi Seminar-a an thu chai tak chu an thutlukna siemah ei hmu a. Chuonghai chu (i) HMAR hming hi Pawihaiin an mi kona HMARH tia inthoka hung suok a nih; (ii) Hmarhai hung suokna Sinlung chu China ram Szechwan Province-a um a nih; (iii) Sikpui Kut hi Sanzawla an um laia an hmang tran a ni ta a, a hlapui khom hi Kristien ei hung ni hnunga an phuok a ni nawh, ti a nih. Tuta truma ei bi hman ding chu Suok Khatna (Part –1) chauh a nih.

Mi thaw dan pangngaiin Seminar papers-hai inchuon sa awm tak a ni vei leh, pakhat khom a thrang sa naw leiin mi hrang hrang thil thlir danhai hriet thei a ni naw a. Chuleiin, an thutlukna chu an thu fepui dan seng ni dingah ngai phot inla. A thupuia ei lut hmain inchik tlak dang pahni a um a. Pakhatna, hmun dangah Hmar hnam trobul suina Seminar mi dangin voi ieng zat hiel am an lo nei tah ti ngaituo loa hieng thila Seminar hmasa taka an puong top el hi a nih. Mosie le Johan angin, “A tirin” ti êm ruok chun an tran nawh. Pahnina, darkar ruk sung chaua Seminar paper pariet tiem le hril tlangna an nei el bakah mi pali thuhrilna hun le a bebawmhai thawna hun an nei el thei hi, an paper buotsaihai a thra taluo leia hril sap ding an nei naw lei a ni ngot naw chun, ngaisang an umin Seminar dang buotsai nuomtuhai chun an thaw dan hi indon chieng a, inchuk tlak ni dingin ka ring chu tie! Hmar hming trobul Hi Seminar hin Hmar hnam hming hung intranna chu Pawihaiin anni anga lu sipa sam ziel ve loa tukhnungkhura intom lem, Zo hnathlakhai laia unau sawm, Tukbemsawm tia an ko hlak, abikin Lusei hnam intihai an kona ‘Mer/ Merh/ Hmerh/ Hmarh’ a inthoka hung suok a nih ti a pom a. Chun, Mizorama inthoka Lusei lalhai opna hnuoia intâl suok, hmar tieng pana fehai chu Luseihaiin ‘Hmarho’ an ti leia Hmar hming hi hung suok a nih tia ngai le hril pawl hrim hrim chu ‘Hmar hming hrilhnawm tumnaah a ngai’ bok a nih.

Seminar-a an thu khing tak chu 1938 a sut Rev. Liangkhaia ziek MIZO CHANCHIN; kum 2000 a sut, histawrianm B.Lalthangliana buotsai India,Burma & Bangladesh-a MIZO CHANCHIN le June, 2004-a ka ziek PHUOKFAWM HISTAWRI a nih. Chu taka ziektu po po chun Hmar hming hi Mizorama inthoka hmar tieng pana Lusei lalhai opnaa inthoka tlan suokhai an kona hming a nih tiin an hril vong a nih. Chu thu char inziekna, Saptrong lekhabua chu Hmar hnam hming umzie a chuongna hmasa tak ni dinga ka ring, 1912 a sut, J. Shakespear ziek THE LUSHAI-KUKI CLAN ti ruok chu, a awrizinal taluo an ti lei amani ding, an inthrangtir sa ve nawh.

Seminar-a fehai sirtlukpui hi thudikah ngai ei tum tràl a ni chun, hieng zawna poimawhai hi lo thei loa don dinga a cho suokhai chu ning an tih: (i) Zo hnathlak hnamhai laia chi hlawm binghai inkona dinga hming tlanglawn ei hmang tranna ieng hun am a ni ta a? (ii) Pawihaiin hnung tienga sam intom Zo hnathlakhai, abikin Luseihai an kona hming Mer/Merh/Hmerh ti hi ieng leia Tukbemsawm dang tu khomin hnam hminga som si loa Hmar hnathlakhai chauin an som bik am a na? (iii) Tukbemsawm tia an hril vethai hi a tuhai tak hi’m an na? Pawi hnam ti lo po hnam sawm (tukbemsawm) chauh nia ei ngai a ni chun, chuonghai chu tuhai am ni tang an ta? (iv) Hi hming hi Hmar hming intranna le an lo inkona a ni si chun, ieng leia Hmar hnathlakhai khan an hnampui hming chu an hriet naw am a na? (v) A hrie an lo um pal khom ni sien, ieng leia an lo hmang ngai naw am a na? (vi) Ieng leia Hmar hnathlak thlang tla hmasahaiin tu chen khom hin Hmar an nih ti an la hriet chieng naw/ pom nuom naw zing am a na? (vii) Ieng leia pi le puhai thu le hlaah Hmar hming a chuong der naw am ning a ta? (viii) Vai Lien Voi khatna (1871-72) le Vai Lien Voi Hnina (1890-91) chen khom khan ei chengna ramhai sir siin, chanchin an ziekna hrim hrimah hnam chikte tea ngaihai hming chen a chuong laiin ieng leia ‘Hmar’ hming hi voi khat khom an ziek ve naw am a na? Vai Lien Voi khatnaa khan hmar tienga inthoka nor pawl chun Silchara inthokin Tipaimukh-ah an hung tung a, chu zoah Senvon zopuiah an kai tung a, chu taka inthoka trum thlain Tuibum vadung an zui a, Chiepui, Vanbawng, Khawlek, Khawlien, Parvachawm le Hmar umna khuo iemani zat an sir a. An inzinna thu hi chipchier takin Silchara um Political Officer Edgar-in ripawt a maksan bakah Lt. R.G. Woodthorpe-in phek 325-a sa, The Lushai Expedition 1871-72 a ziek a, kum 1873 khan a suok nghal a. Hieng thuzieka hai hin Senvon le khaw dang dang chu hril lo, Tuibum vadung chen khom an ziek hmai naw laiin, ieng leia ‘Hmar’ ti hming hi voi khat khom a chuong ve naw am a na? A san chu, hieng hun lai po po hin Chin Hills le Mizoram puo tienga Hmar hnathlakhai chu ‘Kuki’ tia hriet an la ni vong lei a nih. Seminar-hai thutlukna anga Hmar hnam hming hi Chin Hills-a um laia pieng a ni ta si chun, ieng leia kum za khat hnung daia khom an la hmang naw am ning a ta?

Hieng zawnahai laia mi a iengkhom hi phuokfawm thrang lo thudik besana ei don a ni phot chun Seminar thutlukna hi thu boruok mei mei a nizie hre thei nghal ei tih. Boruoka an in bawl tum suknghetna dinga thu le hla an fom khawmhai khom hi chik taka ei chanchin hlui le thu le hla sui hlaktuhai chun ngairuotna khawvela chenghai thu phuok khawm le pasal thra ramsuok anga lut chil ngam lo, titi lenglak besana ei histawri suituhai thu vuok thlak a nih ti hre thei nghal an tih. Chun, ei sawsaitia ‘intellectual bankruptcy’ hang nasatzie khom ngairuot thei nghal bok an tih. Ringvang thu phuokfawm le histawri tak tak chun Belzebub le Krista ang bokin inzawlna an nei nawh. Amiruokchu, 1 Lalhai 22:23 a Pathienin zawlnei zali zet hmura ‘thlarau khelhlip’ a sie ang kha ei hmûrah a lo sie ve a ni ruok chun ieng am hril tang ei ta!

Hnam tinin upa deua insâl hi ei tum vong a, Hmarhaiin ei thaw ve a ni khomin chu chu thil mak a ni hranpa nawh. Chun, Zo hnathlak, Chin Hill-a inthoka thlang tla peihai lai chu Hmar hnathlak tia hriethai hi a thlang tla hmasa le Bengalihai zu paw hmasatuhai laia mi ei nih ti hi thudik, sel ruol lo chu a nih. Kuki hming put hmasatu ei lo ni chun, Chin Hills-a inthoka a thlang tla hmasa pawl chu kum 1450 vel khan Tripura chen an tlung tah ring a um. Tripura Reng Dhanya Manikya inlal hun, A D 1490 lai khan Tripura suo tienga um Thanangchi rampuiah Kukihai an um tah ti rikawt a chuong hman ta a. Alexander Mackenzie buotsai The North-East Frontier of India (1884) a khom chuong hun laia Tripura Renghai le Kuki hnamhai inkara inzomna thu chu makmawa ngaiin a ziek sa ngei bok a (p.269-270). Chuong chu a ni chun, Lusei lalhaiin Mizoram an lut hun le Hmar hnathlak, thlang tla hmasahai inpem hun inkara hin kum 300 vel bek a tla tina a nih. Chutaka inthok chun Hmar hnathlakhaiin hma an lo tawn dan le Kuki hming put hmasatu an lo nizie chu suidon thei a nih. Amiruokchu ‘Hmar’ ti hming hi chuong lai chun a la pieng naw a, hriet khom an la hriet bok nawh.

A.D. 1700 hnung tieng Luseihai an hung thlang tla a, inthuruol taka hma an hung nor hnung chun anni do zo thei an um ta naw leiin Mizorama Zo hnathlak hnam hrang hrang lo chenghai chu an lalna hnuoiah an lut ta vong a. Chuonga chambang, Hmar pahnam hrang hranghai trong le Lusei trong inchok pol chun trong thar a hung ching suok a, chu chu Khawsak Trong an ta, chu trong chu tu laia ei hmang tah, Hmar Trong ei ti hi a nih. Chu trong thar hmanghai, Mizorama inthoka hmar tieng pana inpemhai chu Lusei lalhaiin ‘Hmarho’ an ta, chuonghai chun pahnama in ko ta loin hming tlanglawn dingin ‘Hmar’ ti chu an hung hmang tran a, chu taka inthok chun HMAR ti hih hnam hmingin ei hung hmang tah a nih ti hi ieng angin hnawl tum inla khom thil um dan a ni tlat leiin, chu chu ei pom thiem chun insuikhawmna lampui inhong pei a ta, ei pom nuom naw ruok chun konkawpui pei ei tih. Ieng leiin am?

Unau suopui insuikhawmna
Hmarhai hi tien laia inthoka tu chena pahnam zawnga fe hlak le intekem hlak ei ni leiin tu hriet hlaw zo loin ei umna sengah ei ning ningin ei khawsa hlak a. Sienkhom ‘Hmar’ ti hming hnuoia insuikhawm iemani zat ei hung uma inthokin kum 1900 vela inthok khan histawri phekah ei hming a hung inlang tran a, chu chu tu chena ei ngirhmun a la ni zing. Chuonga fe peiin, hming pakhat hnuoia intêl khawmhai chun hma ei hung sawn pei a, hmathruoitu takah ei hung um a, hmun hrang hranga indar le pahnam hminga in ko ei hnathlakpuihai chu insuikhawmpui dingin hma ei lak bok a. Ei hlawtlingna hmun khom a um a, ei hlawsamna hmun khom a um bok. Ei hlawsamna san pakhat laia mi chu tuta Seminar ei hril laia mi threnkhat lungril le ngaituona ang, chongkor mit put ei um lei niin a’n lang. Hmar hnathlak, ei suopuihai, Hmar hming a pieng hmaa lo thlang tla tah, Hmar la ni hman lohai umnaah ei fe pha leh, “Hmar ni si, ieng dinga Hmar trong i thiem naw?” dam ei ti ta mei mei a. Hi hi thil vangduoithlak tak a nih. A san chu, Old Kuki an ti hnuoia pahnam tam lem hi Hmar hming a pieng hmaa inpem dar an na, an trong khom Lusei trong le inchekpola inthoka suok Hmar trong ei ti hi a ni ve naw a, Hmar pahnam trong hlui, a original tak a la ni lem a. Chuong ei hnampuihai, a bul lema inngaihai kuomah Hmar hnam hming le Hmar trong chu bar lui ei tum hlak leiin hnam inpumkhatna dinga ei kalchawi a sukhnufum hlak a nih. Hmar hnathlak hrang hrang hai, Old Kuki ti hnuoia chuong le chuong nawhai khom huikhawm ei nuom takzet a ni chun ei hma lak pei dan dingah ei fimkhur hle thrang a tih. Ei suopui unauhai kuoma ei fe pha leh, “Keini hin ‘Hmar’ ti hming hi eini hnathlak po po insuikhawmna dinga hnam aiawtu dingin kan lo pom ta a. Nangni chu Hmar hming a pieng hmaa lo thlang tla le inpem dar tah in ni leiin, hi hming hin inko loin, pahnam hming sengin in la’n ko zing a, chu chu keini khomin kha hmaa kan lo thaw dan a ni leiin kan ngaithiem khop el. In trong hmang khom hi Hmar pahnam trong bul a la ni a, keini trong hmang neka inbul lem, ei tuolsuok trong a la nih. Amiruokchu, pahnam hming senga um hran hi ei hrat nawna bul niin kan hriet a, chu leia Hmar ti hming hnuoia insung khawm kan ni hrim a. A neitu bul lem hman chu nangni hi in ni leiin, tuta inthok chu in khatah inlawi tlang tang ei tiu” ti ang zawnga ei hril ruok chun, inhawk takin hung lut an tih ti ka ring. Chuong chu ni loa, Seminar ei hrila fehai thuok laka thudik loa ei nor chun sukhel pei ei tih. Inti neitu bik anga thilthawna a um pha pha leh mani ta anga hung nei tumtuhai kha ei hnot zam nghal a, insuikhawmna kal a sukchai hlak. Chu chu Mizo thila khom ei harsatna lien tak pakhat a nih. “Hmar ni si, Hmar trong i thiem naw maw?” ti le “Mizo ni si, Mizo trong i thiam nang e?” ti hi a kakhawk le nghong thuhmun char a nih. William Shalespeare-in, “Striving to better, oft we mar what’s well” a ti kha hre zing ei tiu khai. Chuleiin, Chin Hills-a ei um laia inthoka Hmar hming pieng dai taa inhril hi upat hlawnaa ngai suol pawl thlarau chawm hle sienkhom, boruoka phing hnaw mar ang mei mei le mani le mani inhlemna a nih. A pieng ta si chun a puttuhaiin ieng dinga an hriet naw am a na? An hriet si chun ieng dinga an lo hmang naw am a na? Mihriem ngaituona pangngai put si, mani hming khom hre lo le hmang lo an um hlak am a ni? Seminar thutlukna hi ei pom ding a ni chun, Hmar hnathlakhai hi mani hming hre lo le hmang nachang hre lo khopa intlaw le huiphaiah ei puong tina a nih. Chu chu ngaituona pangngai put tukhomin an nuom ring a um nawh. Hrietna dinga na nei chun ngaithla ngun raw se.
(April 30, 2005)



No comments:

Post a Comment