Hre na meuh mai. N. Lushai Poltical Officer hmasa ber dawttu R.B. McCabe-an AD 1892-a thuziak a hnutchhiah aṭang hian kan hre thei awm e; a thuziak chu, ‘Lushaiho chuan Mizo emaw Mizau emaw an inti a, chu chuan heng a hnuaia chite hi a huam: Ralte te, Mualbem te, Khuangli te, Paihte te, Thaute te, Zahau te, Duhlian te, Lakher te, Fanai te, Pawih te, Darlawng te,Ṭhangur te, Sukte te, Hmar te, Falam (Tlaichhun) te, Paukhup te leh Liellul te hi’ tih hi a ni. [Heta Duhlian a tih hi Luseiho a sawina bik niin a lang; a chhan chu Lusei chi pakhat mah tarlan a nih loh avangin (Ṭhangur tih loh). Tin, Lushai tih hi Lushai Hills-a chengte huapzo khaikhawmna hming niin a hriat bawk; Lusei tih a nih erawh chuan Lushai hnam peng, Luseiho bik chauh sawina a ni; hei hi ‘The Lushei Kuki Clans’ tih J.Shakespear (1912) ziak-ah pawh kan hmu bawk a ni].
Khang laia Mizopa a rawnte kha an rilru a sangin a ropui ngawt mai. Mizo/Mizau tihah an chiang a, Mizo tihin a huap Mizo hnahthlak an hrilh duh dan te hi a tlangin a ngaihsanawm tak meuh a ni. Hnam hrang 17 an sawite hian hnung lama sam zial chi te, hma lama sam zial chi te, sam phiar chi te, Mizo chi lian hlawm thumte kha a huamtir ṭha em em mai a. A hnam mal chuan Mizoram pela kal liam tawhte tlem chu an awm nain, chung pawh chu a huam ṭha em em mai a. An thinlung huanah khan Mizo/Mizau zawng zawng hi kan leng a ni.
Khatih hun lai chauh pawh a ni hleinem, khami hma kum 20 zet kal tawhah te pawh khan an rilru-ah Mizau/Mizo chu a lo nung reng tawh tih a hriat leh ta zel a. Bengkhuaia khuaten Cachar phai an rûna, Mary Winchester an rawn man khan chu Mizona rilru chu a lo lang a, kha nau hmingah khan Zolûti an lo ti daih tawh bawk. Lt.Col.T.H. Lewin (Thangliana) khan, ‘The generic name of the whole nation is Dzo’ lo ti lo thei a ni lo, an lo Mizo em a ni.
A hnu leh zela chu Mizo nia inhriatna rahchhuah
He Mizo nia inhriatna kan neih avang hi a ni chek ang, kan Zosap te pawh khan Mizo tih chu ziakin an rawn hmang zui nghal a. Mizo leh Vai Thonthu (1898), Mizo Chanchin Laisuih (1898), Mizo Zir Tir Bu (1901) tih te McCabe ziak tih lohva Mizo tih ziaka a lanna kan hmuh hmasak theih te chu a ni. Chûng Mizo an sawina ziaka lo awm tawh leh upate thinlunga Mizo tih la nung reng chu hmuin Zosapthara khan Lushai Hills pumpuia chengte sawi nan ‘Mizo’ tih chu hlaah a lo chawi ta a. Zosapthara’n kum 1903 a lo phuah hi han en ve teh, a ropui teh asin!!
Mizo kan ni lawm ilangin
Kan hnam ṭhatna thu zawng zelin
Thil ṭhain kan ram timawi zelin
Mizo lawm teh u!
Kan hla phuah thiam te pawhin Mizo kan ni a, lawm tur kan nihzia te, Zoram hi kan ram a nihzia te, ram nuam Zo thlifim lenna a nihzia te, parmawi tinreng leh nungcha hram thiam tinreng te awmna a nihzia te, adt. hmangin Mizo mipuite thinlung chu an rawn tiharh thar leh a. Chu chuan Lushai tih chu hnam pum huapzo lo deuh a ngaihna a rawn neihtir a, Lushai Students Association (1924, 1935) leh Young Lushai Association (1935) tih ni ṭhin pawh chu kum 1947 velah Mizo Union political party din kumah Mizo Zirlai Pawl (MZP), leh Young Mizo Association (YMA) tia thlak a lo ni ta a ni. Mizo Union (1947)-in Mizo a hrilhfiah dan chu hetiang hian a ni: “The Mizos are a numerous family of tribes, closely knitted together by common tradition, custom, culture, mode of living, language and rites. The Mizos have nothing in common with the plains nor with the Naga or Manipuri, etc. They are distinct block. The nomenclature of the word ‘KUKI’ was and is known to the Mizos; it was a name merely given to them by the neighbouring foreigners. Again, it was wrong that the word Lushai should be used as covering all the Mizo tribes since it is misrending of the Lusei, only sub-tribe of the Mizo race. Hence though perhaps, not originally intended, it has created a division. Only the word ‘Mizo’ stand for the whole group of them all : Lusei, Hmar, Ralte, Paite, Zo, Darlawng, Kawm, Pawi, Thado, Chiru, Aimol, Khawl, Tarau, Anal, Puram, Tikhup, Vaiphei, Lakher, Langrawng, Chawrai; Bawng, Baite, Mualthuam, Kaihpen, Pangkhua, Tlangau, Hrangkhawl, Bawmzo, Miria, Dawn, Kumi, Khiangte, Khiang, Pangte, Khawlhring, Chawngthu, Vanchiau, Chawhte, Ngente, Renthlei, Hnamte, Tlau, Pautu, Rawite, Vangchhia, Zawngte, Fanai, etc, all closely related to one another culturally, socially, economically and physically thus forming a distinct ethnical units.” Tichuan, a rama cheng mipuite duh ang ngeiin Lushai Hills District tih ni ṭhin pawh chu kum 1954-ah Mizo District tia thlak a lo nita a; state puitlinga hlankai kan nih hnu-ah phei chuan zirna in sang leh hniam lam thlengin Lushai tih ni ṭhin chu Mizo tia thlak vek a lo nita a ni. Hei hi ram leh hnam inpumkhatna atana hmanraw pawimawh tak lungphum pakhat a ni ngei ang.
Chutiang bawkin Duhlian/Lusei ṭawng tih ni thin pawh kha Mizo ṭawng tia thlak a lo ni ta bawk a. Mizo ṭawng chu Duhlian/Lusei ṭawng hi a ni mai, ti leh Mizo ṭawng hi Duhlian/Lusei ṭawng a ni bik lo, ti kan awm ṭhin a, hei hi thil awm lo pawh a ni lo ve. Duhlian ṭawng kha Lusei ṭawng bulpui a ni a, tichuan Lusei ṭawng chu Mizo ṭawng innghahna bulpui a lo ni leh a, chuvang chuan Mizo ṭawng chu Lusei ṭawng hi a ni mai, kan ti thei ang a. Kawng danga sawi chuan Duhlian/Lusei ṭawng nasa taka lo hmasawn ta chu Mizo hnam huapzo Ṭawng tualleng ber (Common Language) a lo ni ta a ni, tiin. Mizo ṭawng hi Duhlian/Lusei ṭawng bik a ni lo kan tih ṭhinna chhan chu Duhlian/Lusei ṭawng hi Ṭiau kan hnu khan nasa taka a danglam a rinawm a; Sailo khua-leh-tuite kha Lusei chauh an ni lova, hnam hrang hrang inchawhpawlh nuk mai an ni hlawm a, chuvang chuan a tira Duhlian ṭawng Luseihovin an hman ṭhin pawh chu Duhlian ṭawng fir ni tawh lovin Zo hnahthlak dangte ṭawng nena inchawhpawlhin ṭawng thar a rawn siam a, chu chu Lusei ṭawng kan tih ṭhin kha a ni. Chu Lusei ṭawng chu a ni Mizo ṭawng tia kan lo thlak tak a chu. Chutia Duhlian ṭawng fir a nih tawh loh avang leh Zohnahthlak hnam hrang hrangte ṭawng inchawhpawlh a lo nih tak avang chuan Mizo ṭawng hi Duhlian/Lusei ṭawng a ni bik tawh lo ve kan lo tita a ni. Paite, Lai leh Hmar hnam te hian Mizo ṭawngah hian an thawh hlawk hle a ni (Zo hnahthlak dangten an thawh ve lo tihna ni lovin). Tichuan, Mizo ṭawng chu a ṭhang zel a, Vaiṭawng, Sapṭawng leh hnam hrang hrangte ṭawng kan senglut belh zel a, chuvang chuan Duhlian/Lusei ṭawng tih ai chuan Mizo ṭawng tih a phu hliah hliah tawh zawk a ni; kan hnam khaikhawmna pawh MIZO a ni tawh si a. Mizo Ṭawng (Mizo language) hi Zo hnahthlak hnam hrang hrangte ṭawng (dialects, ti mai ang) inchawhpawlhin a siam a nih avangin a neitu bik kan awm lo va, he Mizo Ṭawng tihmasawn tur hian a neitu chan nih kan thiam a ṭul a, a chawmtu hnar dialects kan humhalh a pawimawh bawk a, kan chawhfin thiam bawk chuan Mizo Ṭawng hi a la hausak belh zel dawn a ni. MIZO ṬAWNG NEITU BIK KAN AWM LO.
Thu lakna te:
1. C. Chhuanvawra (2012): Mizo ṭawng chhuina
2. B. Lalthangliana (2001): Mizo chanchin3. Internet a Mizo chungchang thuziak hrang hrang
helaia duhlian an tih hi Vaiphei hnam a mi a ni,
ReplyDeleteHelai duhlian hi Sihzang leh Guite thlahtu an in ti bok
Heta Duhlian a tih hi Lusei hnam bik a sawina a ni zawk awm e; McCabe khian Duhlian leh Lushai hi thuhmun angin a ziak a, Lusei lalte pawh kha Duhlian vek an ni tiin a ziak bawk a ni (a awmzia chu Sailo te pawh kha Duhlian hnuaia mi vek an ni tihna).
DeleteVaiphei pawh tarlan loh zingah a tel a, a chhan ni awma lang chu khing hunlai khian Mizoram pela Manipur lama an luh vek tawh vang a nih a rinawm. Tuna Duhlian hming pua la awm chhun te hi Vaiphei zingah chauh an awm lo; Lusei, Hmar, Gangte, Paihte, Kom, Thadou, adt. zingah pawh an awm bawk. An awmna in a zir loh avanga an awmna te hnam anga an lo insawi a nih pawhin a awm lo love. Vaiphei hi thlahtu hming a ni lo. Vaiphei lo intan dan pawh chiang taka hria an awm lo bawk; Khaw vaiphei hming atang rawn intan a nih ring an awm laiin Liankhama Sailo (1850s) khua atanga an vaia phei ta te sawina atanga rawn intan a ni ti an awm bawk a nih kha. Tin, Vaiphei, Sihzang, Guite, adt. pawh hi Paite/Zomi hnuaia mi a ni tiin Zo history-ah pawh kan hmu bawk.
Duhlian pawh hi sawi dan tam tak a awm bawk. Thenkhatin Sailo-ho an vela chengten duh-am an tih em avanga Duhlian ti an awm a. Luseia thlahtu a ni ti an awm bawk a, Guite hnam thlahtu bul lama mi a ni ti an awm a, Khawlaichhuna fapa (Faihriam hnam) a ni ti an awm leh bawk a ni. Heng kan tarlan tak atang te hian Duhlian hi hnam hrang hrangin an hnam anga chhal an tum tih kan hre thei a, eng hnamah pawh an tel thei a, hnam indaihzai leh huapzau tak an lo ni tihna a nih chu. :-)
A van bengvar thlak tak em!! Sap ho hi an va lo fing tak e aw. Rawn tang zel rawh khai.
DeleteThis comment has been removed by the author.
ReplyDelete