Thursday, 8 June 2017

KHAMPAT BUNG / BUNGLUNG BUNG PHUN HMAA SULHNU

By- Do Thawnga

Min thlahtute Chindwin luidunga an awm laiin hriat tham leh chhinchhiah tlak sulhnu an neihte chu:- Homalin khawpui tlak lama Kettha (Kaksa) khuaah pagoda (sedi) lianpui an lo din a, chu pagoda ang chiah chu Phaungbin khuaah pawh an lo din bawk a ni. A pahnihin "Chin Phaya (Chin pagoda)" tih a ni a, a rei lutuk vangin a tlabal zo deuhthaw a. 1980 kumah siamṭhat tumin an rohlu phumte phawrhin an hai chhuak vek a, rohlu phum (enshrine) an hmuhte chu:-
1. Feipui ṭha tak, lal in an hawi/ken chi.
2. Lal in an koki atana an ah chi hrui hlai tak (golden strap, Kawl in Shwe-Sa-Lwai an tih) rangkachak leh dar inpawlh a siam, kawp khat.
3. Lung pher hlai tawk tak inphun, lehkha ziak awm (chhiar thei an awm lo).
4. Hmeichhe hman mi tuibur lu, lai, mawngdawm thir, chhunkhup kim (one set).
Budha lim leh sakhua chhinchhiahna lehkha leh a lem hmuh tur a awm lo. Tunah chuan an dawl ṭha a, tunlai leirawhchan (brick) hmanga cheimawiin tunah a la ding luah mai a ni. "Lehkha kan lo nei a, saphawah kan ziak a, uiin a ei zo ta" tih hi ngaihtuah chian a ngai a. Lungphera ziak rophum (enshrine) hi tun hnua researcher-ten enfiah a la ngai ang. (Source: U San Shwe, party Unit Committee upa, Kettha Village-in 1985 August kan khualzin honaa min hrilh a ni). Chutiang pagoda an lo din hun chu AD 1000 hma daih a ni ngei ang. Budhist-ah kan thlahtute an la lut hman lo a nih a chiang a ni. Heta pagoda kan tih hi Gautama hun hma daih aṭanga ro phumna an lo tih fo ṭhin a ni.

Chindwin luidungah kan pute an lo chen avangin a lui pawh "Chindwin" hming a pu a ni. Chindwin dung zuiin Monywa, Sagaing, Magwe, Mandalay, Irrawaddy, Yangon Division leh Arakan State thlengin a nawlpui chu an pem thla zel a, sulhnu pawh an nei zel a ni. A ṭhen chu Myittha Run luidung zuiin Kalewa aṭangin tlak lam panin an lo kal zel a, Kabaw valley (Kalemyo leh Tamu District) hi an rawn lut a. Chu hun chu AD 1000-1200 inkar a nih a rinawm.

Chindwin Luidunga Chambangte
Chindwin luidunga khua tam taka upa ka kawma, "Nangni hi in pute khawi aṭanga lo kal nge an nih? Shan, Kawl, Naga, China.. tu thlah nge in nih?" tiin ka zawt a. "Ka fapa, keini hi Shan, Kawl, Naga te nen inkungkaihna kan nei reng reng lo. Chin dik tak, mahni ṭawng thiam tawh lo kan ni zawk. Chindwin luidungah Kawl te nen kan inawmpawlhna a lo rei tak avangin Kawl ṭawng chauh kan thiama, Kawl-ah kan chang zo ta a nih hi" tiin min chhang a ni. [Wayungtha Village, U Aung Kyaw leh Daw Thin Yini te nupa nen kan titi -1982].

KHAMPAT/BUNGLUNG BUNG
I. Duhlian lam Version:
AD 1000-1100 vel khan Duhlian (hnunglama samtawm) hote lal Luseia chuan Khampat-ah Bung (Hmawng) a phun a, a phunlai hian Khampat lal (Chieftain) a ni. Tlangram an kai dawnin kan Chin mi dang zawng zawngten an hual ṭhup a, "He Bung hi a lo ṭhanglian ang a; a zar aṭanga a zung thlakin lei a thlen hunah kan thlahte zawng zawng he ram luahin lo kir rawh se" tia malsawm duhaisamin an lo phun a ni.
Duhlian ho chu AD 1170-ah Chin Hills-a Locom, Zakhua, Sumpui, Seipui an thleng vek tawh a, Chin ram thleng hmasa ber chu Mar (Lusei) ho an ni. Chin mite chuan khua kan din apiangin, mualah leh kawtchhuahah Bung, Hmawng, Pang te kan phun ziah ṭhin a, Khampat bung pawh hi Mar (Lusei) phun a nih a rinawm a ni, a ti. Tin, AD1170 vel khan tuna kan chenna Chin ramah Mar (Lusei) ho hi an lo thleng kim vek tawh a, a hmasa ber pawh an ni" tiin Pu Ngun To-a Dy. Secretary-in 'Laiphun thawhkehnak le khuatlaknak' lehkhabu-ah a ziak.
Keini Duhlian ṭawng hmangten kan hriat dan chu: Luseia chuan Locom khua a din hnu-ah a chhuahsan leh a, Tlaisun khaw mawng, Runlui daidul ber "taitiang" an a mite nen an daikai a, tuna Taisun khaw mawng zawlnuam takah khua an din a, rei loah in 100 a lo tlin tak avangin Zakhua an ti leh a. Chuta ṭangin Sumpui hmunah khua an din leh a, Lusei-a fapa Sumpuia a lal a, tun thlengin Sumpi Hmun an ti zel a ni. Sumpui hmunah hian Lusei-a a thi ni a ngaih a ni. Sumpui hmunah an khawsak lai hian tuna Tlaisun/Falam hmunah mi tumah an la cheng lo. Sumpui hmunah hian Luseia tute: Lamlira leh Sumhaua (Sumpuia fapa te) an piang a. Lamlira chu Sanghal umin a kal zel a, tuna Seipui hmun a thleng phei a, Seipuiah Khiangte nu nen an innei a, fapa Seipuia an nei a. Chu hmun chu Sumpui hmun aiin a zawl nuam a, a ram a dur ṭhat avangin Sumpui hmuna Duhlian-ho chuan an pan khawm a, Seipuia a lal a. Tuna Hualngo rama khaw hlui ber Seipui chu sakhua zawng zawng inṭanna leh ram awpna (Seat of Government) a rawn ni ta a ni. Sumpui hmunah English lo luh tirh 1892 khan in 130 an la awm a, tuna Tlaisun khuaah khian an khawm lut ta a ni. Tlaisun-Falam khi Duhlian-ho Seipuia an insawn hnu daiha Lailun-Sunthla aṭanga Hlawnkhaia thlahten Sumpui leh Zakhua inkara an din thar a ni a. Duhlian, Hualngo-ho hnuhawih hmun a ni. [Falam High School Centennial 2006, Pu Tual Luaia article leh 23.12.2003-ah Pu Tual Luaia nena kan titi].

Tunah Sumpui hmun chu luahtu awm tawh lo, khaw ruak a ni a. Leilung an laih changin thlana ruhrote an lai chhuak ṭhin a, lungpher-a hung thlan a ni hlawm a, Tian Hrang thlan ni lovin lei chhunga phum mai vek a ni an ti. Hlawnmual khaw lal Tian Hranga chu ralin an um a, thing chungah a lawn a, thing chu a ral Chhunchung ten an kit a, a tlukpuia a thi ta a. Lal a nih avangin lungpher, lungtungin a thlan an hunga an vui ta a. "Tian Hrang thlan" tia kan Chin mite thlan ro kan neih hmasak ber a ni. Nula, tlangval hla inlehah "Vak ruang nang Tian Hrang-ih thing chung dir an hau bang" tih hla a awm.
Luseia leh a thlahte chu an pung zel a, an ram darh zau zel a. Falam-Laizo ṭawng leh Halkha Laiholh chuan "Mar" tih a ni, Lakher-in Maw, Chhimlam Khumi (Paletwa) ṭawngin Tlengkawh/Tlaiku,Tedim lamin Duhlian tiin hming hrang hrang an vuah a ni. Falam Laizo pawhin Duhlian tih a ni ve tho. Mar hrulin keimahni leh mahni chu Hmar kan inti ve tho a ni.
Zinghmuh tlang thluan hnuaia hnar nei Phaului hnara Mangkheng, Tili, Tiphir, Lenhai, Thlanrawn, Tal, Ramthlo, Chuncung khua chhehvela Thalai (Seino) hoin an hmain Mar (Lusei) an lo awm hmasak thu an ziak thluah a ni.
Thantlang khua pawh khi a tirah Mar thlantlang, Hakha khaw mawnga Haithlan pawh a tirah Phailenzawl, Tlangkhua, Phutu (Tlangpi), Hriangkhan, Khawlhring, Zongte- tuna Hakha leh Thantlang biala ram tam tak khi Mar min tih mai Lusei leh a ṭhuihruaite luah hmasak ram a ni. Tun hnu 1775 AD-ah Hakha Zathang lal Lian Duna'n Thilin lal U Myat Sana leh a sipai 200 ruaia a um chhuah tak vek avangin Hakha Laiholh hmang Zathang, Chinzah, Khenglawt, Mualhlun, Hlawnchhing ramah a lo chang ta mai a ni.

1892 kum British ho record-ah in 200 achin chunglam Lusei ramah khua 17 niin tarlan a ni. Hualngo khua chu Sianglawi, Zopui in 761, Zampui in 538, Luangkawn in 620 a ni. A dang khua 12 chu Sailo khua a ni a. Ralte khua Mualsum in 420, Hmar khua Hmunpui in 84 an ni.

Kan pute lo darh zel chu a chunga tarlan bakah 1958 bial ṭhen hmain Falam bialah Hualngo khua 40, Lusei ramah khaw 12, Paletwa bialah khaw 4, tuna Kalemyo bialah khaw 12 kan ni.

Thilin lal Myat San leh Hakha lal Lian Duna um thlak ho a mipui: Khawlhring, Hnamte leh hnam dang dangte chu khua leh tui chang tawh lovin Zahmuaka thlahte lalna khua an bel zel a. Lusei saphun Thangur leh a pianpui Zadenga, Paliana, Rivunga, Thangluaha, Rokhuma thlahte chu lal an ni ta zel a, an zinga a chak ber Thangur hming puin an lal a.Vai (British)-in an luah (occupation) hnu-ah Lusei District hming an pu a Lusei saphunte lalna hnuaia awm zawng zawng chu Lusei tih vek an ni. (A.G. McCall, The Lushai Crysalis,1949- Aizawl D.C.)

1947 August-ah Lushai chu Mizo-ah thlak turin Aizawlah palai 50 rualin thutlukna an nei a, L. L. Peter, Lieutenant Superintendent-in a record a. 1954-ah India Lok Sabha-in a nemnghehsak a, Mizo an lo ni ta a. An ṭawng hman chu Duhlian/Lusei a lo ni a. Mizo State 1986 aṭang khan Mizo ṭawng hming a lo pu ta a ni. Burma rama cheng Mar (Lusei) ho chu Chin State hnuaiah Hualngo ṭawng/Hmar ṭawng hming puin a la tualleng reng a ni.

II. Sihzang mite sawi dan:
Kabaw Valley kan pute lo chen lai khan Nuaikai (Bunglung) khuaah an lo chengza a, tuna Yazagyo (Rajagriha) khua hi a ni. Chuta cheng ho zinga Halkha lal chuan Lungvar (Suangtang) a kawl niin Kawl-ho in an hria a, chhuhsak tumin an run a. Shan-ho pawh an chhehvelah an cheng ve tho a. Kan pute chuan Nuaikai (or) Bunglung (Buanlung)-ah Bung phunin "a zar aṭanga a zung thlakin lei a dai hunah kan thlahten he ram hi rawn luah leh rawh se" malsawm ṭawngṭaina an neih hnu-ah an chhuahsan a ni, an ti. Bung hi Lusei-te phun a ni a, keini Sihzangte hi Bunglung vengah kan awm a, nangni Lusei-ho chu Nuaikai Vengpuiah in awm a ni. Tedim leh Sihzangin Bunglung veng kan hlum a ni, an ti. Bung zar aṭanga a hram tla chuan lei tawng thei lo turin, kan hnua rawn cheng Kawl-hoin an sat chhum ṭhin a, a bulah an pagoda an din ta a ni. Tunah pawh Bung chu a la ding reng a ni, an ti.

Tin, tlangram pana an chhoh hian Tulsuk luidung (Segyi lui) an zui chho zel a, Fort White- Dimzang - Zangpitam- Thuklai, aṭangin Cimnuai-ah an intawkkhawm ta a. Cimnuai ramah Sih ṭha tak a awm a, chumi bel ho chu Sihzang, Sihzawl mi kan ni a. A piahah Sai tamna zawl a awm a, chumi hmun belte chu Saizang an ni leh ta mai a ni. Hualhnam, Hualngo, Hualhang te pawh Saizangah an cheng a ni.

Hakha leh Falam Pawi-hoin (Sontlung) Natchaung aṭangan tlangram an pan a ni. Duhlian ṭawng hmang, Paihte ṭawng hmang (Sihzang telin) leh Falam Pawi leh Halkha ṭawng hmang te, Mara leh Lantu, Senthang, Zophei, Zotung, Matu, Dai, Khumi, Mun, Kho te, Taungtha ho zawng zawng hi heng Nuaikai bunglung (Khampat) rama cheng za kan lo nih ngei a rinawm. A nawlpui chu Chindwin luidung zuiin an liam thla tam zawk ngei ang. A rin theihna chu 1947 kuma Census Population-ah Magwe Division-ah Chin mi nuai 2 leh sing 2 awm ni a chhinchhiah a ni. Biological Growth pawhin tunah hian nuai 6 niawm tak, sing sarih lekah an tlahniam hi awiawmna a tlin pha lo a ni.

Rinna (Sakhua) hi hnam a ni lova, pianna leh thlahtute (Ancestry) zawk hi hnam a ni.
Tlangram (Chin ram) pan dawna an hla:-
1. "Min hnawl e, min hnawl e, kan doralin
Kham phaizawlah, Buanlung kan vang khawpui
Zaleng ngira Sirh khua kan relna--

2. Pianna han thlir ila saktiang Kawlrawnah
Sinlungah thang hmasa kan pu Lianngai lo maw--
(Pu Thangsavunga 94, leh Pu Tlangsailoa te titi, June 26, 2009)
Sihzang pa fel Suang Khaw Muanga (Chin Uzi Chairman Maj. Son Kho Liana tupa) nen November 1, 2008-ah kan inkawmnaa a sawi chu: "Nuaikai or Bunglung (Buanlung) a kan pute Bung phun chu tunah pawh a la awm reng a. Yazagyo or Rajagriha hming hi kan pute chhuahsan hnua Kawl-ho rawn vuah ve mai a ni. Khampat a ni lo" a ti.

III. Tedim- Neihkhup Phun (Neih Khup Version):
"Bung phuntu chu keimahni Vangteh khaw dintu Neihkhup hnam kan ni" tiin Cin Sian Thanga MP (ZNC) naupa Hau Khan Enga sawi rin tlak tak a awm bawk. March 29, 2009 ah kan inkawmnaa min hrilh a ni. A sawidan chu: "Hman laia an hruaitute chuan tlangram an pan hma-in Khampat-ah Bung an phun a, an chhuahsan ta a. A hnu rei tak hnu-ah a Bung chu a lo lian ta em em a. Neihkhup hnam zinga an mi huaisen Thuam Tunga'n Kawl phaia Shan-ho chu a zu that chiam ṭhin a. A ral lu chu bawmranga phurin Vangteh khaw daiah a phum ṭhin a. Lungpherin a khuh a, tunah pawh a lungpherte chu a awm pheng phung mai a ni" a ti. "Khampat Bung ṭang chu a sat thla a, Vangteh khaw daiah a phun a, a lo lian ta hle a, 1952-ah khan a tlu ta a ni. Bung tlu chuan ṭang a rawn nei a, chu a ṭang chu a lo nungin tunah lian tak a ni leh tawh a ni" a ti. "Vuite hnam leh Neihkhup hnam hian Vengteh khaw dintu nih kan inchuh a, 2005 kum khan Neihkhup khaw sah a nih zawk thu Tedim Magistrate-in min nemnghehsak ta a ni" a ti bawk.

IV. Van Ulh-a leh Mang Awia phun:
Pu Khen Kil Liana (Senthang hnam, Lunghau khua, Hakha) nen March 21, 2009-ah kan inkawm a. Ani sawi danah thung chuan: Pu Van Ulha leh Pu Mang Awia te hian Khampat Bung hi an phun a; Van Ulh-a fapa Va Thlunga'n malsawmna thu a chham a, "Kan thlah (hrinsor) ho hi he Bungpui zarin zung a thlaka a zungin lei a vih hunah he ram hi rawn luah khat leh rawh se" a ti a. Tichuan, an vaiin tlangram pan turin Sontlung Natchaung aṭangin an chho a. Tlang chhip (Webula) an thleng chu Run ral lehlamah mei de an hmu a, an pan zel a, Lailun lungpuk hmun an thleng a. Lailunah rei tawk tak an awm a, thlah pawh an nei a. Tichuan, an kal chhuak leh a, tuna Mangkhengah khian an thlahte zinga Duhliana leh Duhala an hnutchhiah ta a ni.

Van Ulh (Vanhulh) a thlahte chu tunah Mizoram-ah (1) Vanchhung (2) Vankhawng (3) Vanhawih tiin hnam chi hrang hrangah an pung zel a ni.

Mang Awia fapa chu Taikhama a ni a. Halkha ram aṭangin Mizoram-ah an darh zau zel a, an unaua an thlahte chu Mizoram-a hausa tak takah te an zu dingchang zel a ni, tiin min hrilh.

V. Dai Mite Sawi (Dai Version):
Dai mite hi Matupui, Madu, M'gui Imnu, M'-da Imnu, Mungchaung ni tlakna ram, Paletwa biala Hmumtunu, Chengsanu, Mukchingding, Lungimnu leh Minbya bial (Arakan) rama cheng te an ni a; Saw, Lawngshi, Saku, Salin, Yaw ram te nena pianna inzawm vek an ni. Hman laiin Khampat (or) Bunglung hmunah khian, tuna Northern Chin Hills leh Lusei rama cheng te nen kan lo cheng za a. Hmelma ralin min do hma chuan khaw hrang hrang neiin Kabaw phai ramah kan lo cheng a.

Sava ek aṭanga ṭo Bung chu kan pawta kan khua Bunglung hmunah kan phun hnu-ah kan pemchhuak ta a ni. Khampat (or) Bunglung aṭanga kan pemchhuah hnu reife-ah Myittha luidung kan zui a, tuna kan chenna, Mindat ni tlakna ram, Kanpatlet chhehvel hi kan thleng ta a ni. Kawlram phaiah Thilin-a chengte, leh unau 5 lal chi: (1) Sailengma (2) Yaw Mangma (3) Saw Mangma (4) Hawnghengma (5) Calengma- a thlahte chu tuna (1)Thilin (2) Yaw (3) Saw (4) Lawngshi (5) Salin-ahte an chambang a. Keini Dai-ho hi Tlangram ka pan chho ta zela, hnam lian tak niin township 4, Mindat, Matupi, Kanpatlet, Paletwa bialah kan indap khat vek a ni. Kan hnungzuiin Cho (Khiu) or Mun-ho an rawn thleng thla ve a ni an ti.

VI. Cho (Khiu) or Mun-ho Sawi dan (Cho Version):
Cho (Khiu) or Mun-ho hi Mindat leh Kanpetlet rama hnam lian ber an ni a, politics-ah pawh hruaitu (predominant) deuh ber an ni. An thlahtu chu Phulung-a a ni. Falam biala Phur Hlum thlah Zangiat nen thlahtu pakhat Phur Hluma thlah chhawng zel an ni. An thlahtu Phu Lung-a chawiin an hnam hming (clan) pawh Lungtu an invuah a ni.
Burma ram Independent dawna Gen. Aung San-a Provisional government Chin Minister hmasa ber Vomtu Maunga (Thang Pet Maunga) kha Lungtu hnam a ni. Major Ha Sing, Commissioner Ning Ling, Kalemyo-a 1988-a Mah-Wa-Ta Chairman Maj. Aung Khin-a te kha Lungtu vek an ni a.

1972-74-ah Politics avangin jail ka tanga, Cho mi 10 kan tanpui a, an vaiin Lungtu thlah vek an ni. Chumi zinga mi 3 Shing Phe Ling (MP- Chin League), Thang Ki Mang H. A.(Hambung Thanga MP fapa), Haki-a JAT te hnena ka thu dawnte chu: "Tunhma Kabaw phaia kan lo chenho laiin Kawl ral a lo lian a, kan tlanchhuah hmain min thlahtu Phu Lung-a hian Khampat (or) Bunglung-ah Bung a phun a. He Bungpui zar aṭanga a zung chhuakin lei a tawng hunah kan thlah ten he ram hi rawn luah leh rawh se, tiin malsawmna phuisamin kan chhuahsan ta a ni. Kabaw phai kan chhuahsan veleh Myittha run kan pan a. Ka pianpui Phu Lung-a thlah tho, tuna Zangiat-hovin Tlangthlang (Min Le tlang), Khualsim tlang an pan chho a; keini chu Myittha lui dung kan zui zel a. Thilin ram kan thlenin kan zinga mi pakhatin len a deng a, tui chhungah rangkachaka chei Budha Pagoda niawm tak Sedi a khuh fuh ta a ni. Chu pagoda chu a awmna lui tui an hruai penga an thliar kang a, lian tawk takin an dawl sang ta a. A hmingah Shwe-Kun-Oak (Sui len khuh) Phaya an lo vuah a, tunah a la awm reng a ni, an ti. Chuta ṭangin tlak lam pana 'Maw' lui dunga lut chhote, Kyauktu thlenga kal thla te, kan ni hlawm a ni. Tunah Vomtu, Rampang, Hambung bial te, Mindat bial zau zawk luahtu-ah kan pung zel a ni. Khampat Bung phun aṭanga vawiin (2008) thleng hian inthlahchhawng ṭhang 22-na kan ni" an ti.

Chuvangin:
Khampat-Nuaikai-Bunglung Bung phuntute chu:-
1. Keini Duhlian ṭawng hmang ten kan pu Luseia phun niin kan sawi a.
2. Sihzang ten "Nangni Lusei ho phun a ni" min tihpui bawk a.
3. Halkha rama Historian Pu Ngun Toa'n, "Mar (Lusei) ho hian an phun a ni thei ang. Tu hnam pawhin khua kan sah hian mualah emaw, kawtchhuahah emaw Bung, Hmawng, Pang kan phun ziah ṭhin a ni" a ti a. Amah Pu Ngun To-a vek hian, "Kan Chin mi zinga Tlangram thleng hmasa ber Mar (Lusei) an ni a. A ṭhuang hnihnaah Tedim rama mi, a ṭhuang thumnaah Lai (Falam leh Halkha) kan ni" a ti bawk a ni.
4. Vangteh khua (Tedim bial) a Neihkhup hnamin keimahni phun a ni a. A ṭang sat thlain Vangtehah kan pu Thuam Tunga'n a phun leh a. Tunah pawh Vangtehah lianpui a la awm a ni, an ti.
5. Halkha ram Senthang hnamin Pu Van Ulh-a leh Mang Awia phun a ni. Van Ulh-a fapa Van Thlungan malsawm ṭawngṭaina a nei a, tunah an thlahte chu Mizoram-ah Vanchhung, Vankhawng, Vanhawih tiin hnam hming hrang hrang puin an darh zau zel a ni an ti.
6. Daimi- Matu mi, Paletwa, Mindat, Kanpetlet leh Thilin, Saw, Lawngshi lama pung darh zel ten, "Sava eka ṭo Bung kan pawta kan phun"an ti a.
7. Mindat biala Lungtu (Phulung- Phur Hlum) thlah hoin, "Kan phun a, tun thleng hian ṭhang 22-na a ni ta e" an ti ve tho a.
Khampat/Bunglung bung hi kan thlahtu ten a rualin an phun a, hotu bik an awm nge, tu phun ber hi nge ni thei tih hi ngaihtuah a ṭul ang. Kan tlem laia chengza a lungruala kan lo phun pawh a ni mai thei. Zawngte tui hauha hauhin ta bila neih turah ka ngai lo.
Kanpetlet bial, Mindat bial leh a chhehvel Matupui, Paletwa bialah 1972 kum aṭanga Kristiannain a luh chilh ṭan hma khan, khaw tinin Mual laiah emaw, dai pawnah emaw Bungpui (or) Hmawngpui bulah khaw raithawiin khawtlangin an pathian ṭheuh an bia a, vawk, kel, ui te an talh a, mipa chauh in ruaiṭheh in an ei ṭhin. Puithiamin a phuisam zawhah ruai an kil ṭhin.
Hmawng (or) Bung kung bulah mipa pakhatin artui pum khat zel rai then nan an rawn keng a, rua or thingtuai hlam chen vel a hmawrah ṭhuam 4-in an sat thler a, hmawlh an zep kaktir a, artui chu an tar ṭhin a. A ṭhenin artui chhip an tuk keh a, dizaiin an hawlha malsawmna an dil a. A ṭhen chu a himin an tara malsawmna an dil bawk. Chuti chuan, Bung (or) Hmawng hi mahni khua ṭheuhin chunglam malsawm dil nan phun makmawhah ngaiin khua tawh phawt chuan an nei ṭheuh a ni. Bunglung (or) Khampat-ah Bung hi an lo phun ngei a, a thawnthu hi kan Chin miten kan sawi thei zel niin a rin theih a ni.
Hmawng (or) Bung, Pangte hi tar an dam rei thei hle a, thawnthu a chuang tlak hmuh tur pawh a la awm nual a ni. Entir nan, Tuibual khua field bula Mang Khaia lu tarna. Bochung khaw daiah Phunchong lianpui a awma, Chongthu-ho phun ni a ngaih a ni. Bung hi khua chhinchhiah nan Pawi, Mar, Cho etc. in kan phun ṭhin zawng a lo ni.

BUNGPUI NI LO NARIAL THUNG
Kabaw phai (Valley), Kalemyo chhim lamah Lai (Pawi) ho hi an lo khawsa bik nia lanna a awm a. Kalemyo aṭanga mile 30 hla Tangsa (Tintha) khua khu tunhma a Falam leh Halkha (Lai) ho chenna bik ni ngeiin a lang. Tangsa-ah lal inpui kulh hlui a awm a. Chu mi run tur ni awm takin Duh Manga hi ral a thiam in a huaisen hle a ni ang, a nupui Dardini hla aṭang hian-
Duh Mang Kawlah hran rel ta ngai,
A rilrawng aw hmang rawl lo len;
A ril rawng aw hmang rawl lo len,
Chirh dum fu le Ban hmin hua lang.
(A chhan: Duh Manga Kawlah ral run turin a thawk chhuak chawl lovin, a ril ṭam tak ang maw; Chaw lo in ril ṭam tak ang maw, chirh dup fu leh Banhla hmin thawn ka nuam mang e. Dardin-i phuah)
A hong suak i Tangsani khir lang Kawl rawnin,
Kip men zun ul lang e, Samal sawm bang ten.
(A chhan: Tangsa mi Kawl rawnan a lo chhuak ta khir theih nise la aw- Kip Meni zun a uaiin Sa aih ni ang mai a ulh (serh) ka nuam mang e.)
Za zawng zo bang kan ṭian a fah chu nang le kai,
Tangsa khua tiang thang seh kan bia zing ri rai.
(A chhan: Kut in kuah tawh hnu inṭhen leh ang mai kan inṭhen natzia hi Tangsa khua thleng khawpin kan thu hi thang law law teh se.)
Tangsa khua leh a chhehvela an awm ho laia an biak pathian tlang chu tuna Kukku khaw lua Bawng ṭhuam tlan (Nua-Le-Poh) khu a ni a. Halkha ram zatve laiin pathiana an lo neih an khaw hrum (an khaw sakhua) a ni. A chhehvela ram vahnaah Myauksi khua police Captain Ing Hlun'an hman lai bengbeh, achhung tlak, a pawn rangkachak tui luan kawp khat a chhar a, Chin bengbeh an ti a ni.

Narial Kung Peng Pung Zel (Coconut grove)
Lai-ho Kawlphai aṭanga tlangram an kai dawnin tuma Natnan khuaah Narial an phun a, "Kan thlah ten he ram an rawn luah leh hma loh lo nung reng rawh", tiin malsawmna pein an phun a, a bulah tuikhur lian tak an lai a. Hmalai leirawhchan (Ancient brick) per hlai pui puiin an dawl a ni. May 5, 2004 khan ka fapa Zadawla nen kan va en a. Narial chu kung 9 a la nung ṭha a, kung 2 a thi mawih tawh a. A bul pawh lui lung lian fe fein an hung a, a bulah Natnan khua dintu kum 130 vela mi U Ye Hla a lung phun a ding bawk. Hei chu hmanni lek a mi a ni. 1980 Tahanah Chin National Day hmang tura Council office-ah kan meeting-naah Chekan lal Pu Hrang Tin Khama sawi chu- Natnan khuaa tuikhur bulah Narial kung chawr thar leh zel a awm a, Kawl-in "Ung-Pua" an ti a. Natnan lalpa-in, "Hei hi nangmahni thlahtute phun a ni. An chhechham ang chiahin a peng zel a. Tunah a la pung zel a ni. Tuikhur pawh nangmahni laih a ni a. He ram hi in ta a ni e. Mikhual in ni hauh lo", min ti a, va en ve teh u- a tih kha hre rana en kan ni.
Khampat Bung nge Bunglung (Nuaikai) bung tih kan ngaihtuah laiin Natnan khuaa Narial khu a fiah zawk mah mah zawk lo maw. Narial kungin zang a saih (shoots) a, a kungpuiin a awm tih hriat tur dang kan nei ngai em le!!

(HLCA Jubilee lehkhabu tan Pu DoThawnga in July 6-13, 2009 a ziak a ni)


1 comment:

  1. A bengvar thlak e, a ngaihnawm bawk, chhiar man hla tak a ni. Zo Hnahthlak tan Khampat Bungpui hi a lo Hlu hle mai.

    ReplyDelete