By- Do Thawnga
Min thlahtute Chindwin
luidunga an awm laiin hriat tham leh chhinchhiah tlak sulhnu an neihte chu:-
Homalin khawpui tlak lama Kettha (Kaksa) khuaah pagoda (sedi) lianpui an lo din
a, chu pagoda ang chiah chu Phaungbin khuaah pawh an lo din bawk a ni. A pahnihin
"Chin Phaya (Chin pagoda)" tih a ni a, a rei lutuk vangin a tlabal zo
deuhthaw a. 1980 kumah siamṭhat tumin an rohlu phumte phawrhin an hai chhuak
vek a, rohlu phum (enshrine) an hmuhte chu:-
1. Feipui ṭha tak, lal in an
hawi/ken chi.
2. Lal in an koki atana an
ah chi hrui hlai tak (golden strap, Kawl in Shwe-Sa-Lwai an tih) rangkachak leh
dar inpawlh a siam, kawp khat.
3. Lung pher hlai tawk tak
inphun, lehkha ziak awm (chhiar thei an awm lo).
4. Hmeichhe hman mi tuibur
lu, lai, mawngdawm thir, chhunkhup kim (one set).
Budha lim leh sakhua
chhinchhiahna lehkha leh a lem hmuh tur a awm lo. Tunah chuan an dawl ṭha a,
tunlai leirawhchan (brick) hmanga cheimawiin tunah a la ding luah mai a ni.
"Lehkha kan lo nei a, saphawah kan ziak a, uiin a ei zo ta" tih hi
ngaihtuah chian a ngai a. Lungphera ziak rophum (enshrine) hi tun hnua
researcher-ten enfiah a la ngai ang. (Source: U San Shwe, party Unit Committee
upa, Kettha Village-in 1985 August kan khualzin honaa min hrilh a ni). Chutiang
pagoda an lo din hun chu AD 1000 hma daih a ni ngei ang. Budhist-ah kan
thlahtute an la lut hman lo a nih a chiang a ni. Heta pagoda kan tih hi Gautama
hun hma daih aṭanga ro phumna an lo tih fo ṭhin a ni.
Chindwin luidungah kan pute
an lo chen avangin a lui pawh "Chindwin" hming a pu a ni. Chindwin
dung zuiin Monywa, Sagaing, Magwe, Mandalay, Irrawaddy, Yangon Division leh
Arakan State thlengin a nawlpui chu an pem thla zel a, sulhnu pawh an nei zel a
ni. A ṭhen chu Myittha Run luidung zuiin Kalewa aṭangin tlak lam panin an lo
kal zel a, Kabaw valley (Kalemyo leh Tamu District) hi an rawn lut a. Chu hun
chu AD 1000-1200 inkar a nih a rinawm.
Chindwin Luidunga Chambangte
Chindwin luidunga khua tam
taka upa ka kawma, "Nangni hi in pute khawi aṭanga lo kal nge an nih?
Shan, Kawl, Naga, China.. tu thlah nge in nih?" tiin ka zawt a. "Ka
fapa, keini hi Shan, Kawl, Naga te nen inkungkaihna kan nei reng reng lo. Chin
dik tak, mahni ṭawng thiam tawh lo kan ni zawk. Chindwin luidungah Kawl te nen
kan inawmpawlhna a lo rei tak avangin Kawl ṭawng chauh kan thiama, Kawl-ah kan
chang zo ta a nih hi" tiin min chhang a ni. [Wayungtha Village, U Aung
Kyaw leh Daw Thin Yini te nupa nen kan titi -1982].
KHAMPAT/BUNGLUNG BUNG
I. Duhlian lam Version:
AD 1000-1100 vel khan
Duhlian (hnunglama samtawm) hote lal Luseia chuan Khampat-ah Bung (Hmawng) a
phun a, a phunlai hian Khampat lal (Chieftain) a ni. Tlangram an kai dawnin kan
Chin mi dang zawng zawngten an hual ṭhup a, "He Bung hi a lo ṭhanglian ang
a; a zar aṭanga a zung thlakin lei a thlen hunah kan thlahte zawng zawng he ram
luahin lo kir rawh se" tia malsawm duhaisamin an lo phun a ni.
Duhlian ho chu AD 1170-ah
Chin Hills-a Locom, Zakhua, Sumpui, Seipui an thleng vek tawh a, Chin ram
thleng hmasa ber chu Mar (Lusei) ho an ni. Chin mite chuan khua kan din
apiangin, mualah leh kawtchhuahah Bung, Hmawng, Pang te kan phun ziah ṭhin a,
Khampat bung pawh hi Mar (Lusei) phun a nih a rinawm a ni, a ti. Tin, AD1170
vel khan tuna kan chenna Chin ramah Mar (Lusei) ho hi an lo thleng kim vek tawh
a, a hmasa ber pawh an ni" tiin Pu Ngun To-a Dy. Secretary-in 'Laiphun
thawhkehnak le khuatlaknak' lehkhabu-ah a ziak.
Keini Duhlian ṭawng hmangten
kan hriat dan chu: Luseia chuan Locom khua a din hnu-ah a chhuahsan leh a,
Tlaisun khaw mawng, Runlui daidul ber "taitiang" an a mite nen an
daikai a, tuna Taisun khaw mawng zawlnuam takah khua an din a, rei loah in 100
a lo tlin tak avangin Zakhua an ti leh a. Chuta ṭangin Sumpui hmunah khua an
din leh a, Lusei-a fapa Sumpuia a lal a, tun thlengin Sumpi Hmun an ti zel a ni.
Sumpui hmunah hian Lusei-a a thi ni a ngaih a ni. Sumpui hmunah an khawsak lai
hian tuna Tlaisun/Falam hmunah mi tumah an la cheng lo. Sumpui hmunah hian
Luseia tute: Lamlira leh Sumhaua (Sumpuia fapa te) an piang a. Lamlira chu
Sanghal umin a kal zel a, tuna Seipui hmun a thleng phei a, Seipuiah Khiangte
nu nen an innei a, fapa Seipuia an nei a. Chu hmun chu Sumpui hmun aiin a zawl
nuam a, a ram a dur ṭhat avangin Sumpui hmuna Duhlian-ho chuan an pan khawm a,
Seipuia a lal a. Tuna Hualngo rama khaw hlui ber Seipui chu sakhua zawng zawng
inṭanna leh ram awpna (Seat of Government) a rawn ni ta a ni. Sumpui hmunah
English lo luh tirh 1892
khan in 130 an la awm a, tuna Tlaisun khuaah khian an khawm lut ta a ni.
Tlaisun-Falam khi Duhlian-ho Seipuia an insawn hnu daiha Lailun-Sunthla aṭanga
Hlawnkhaia thlahten Sumpui leh Zakhua inkara an din thar a ni a. Duhlian,
Hualngo-ho hnuhawih hmun a ni. [Falam High School Centennial 2006, Pu Tual
Luaia article leh 23.12.2003-ah Pu Tual Luaia nena kan titi].
Tunah Sumpui hmun chu luahtu
awm tawh lo, khaw ruak a ni a. Leilung an laih changin thlana ruhrote an lai
chhuak ṭhin a, lungpher-a hung thlan a ni hlawm a, Tian Hrang thlan ni lovin
lei chhunga phum mai vek a ni an ti. Hlawnmual khaw lal Tian Hranga chu ralin
an um a, thing chungah a lawn a, thing chu a ral Chhunchung ten an kit a, a
tlukpuia a thi ta a. Lal a nih avangin lungpher, lungtungin a thlan an hunga an
vui ta a. "Tian Hrang thlan" tia kan Chin mite thlan ro kan neih
hmasak ber a ni. Nula, tlangval hla inlehah "Vak ruang nang Tian Hrang-ih
thing chung dir an hau bang" tih hla a awm.
Luseia leh a thlahte chu an
pung zel a, an ram darh zau zel a. Falam-Laizo ṭawng leh Halkha Laiholh chuan
"Mar" tih a ni, Lakher-in Maw, Chhimlam Khumi (Paletwa) ṭawngin
Tlengkawh/Tlaiku,Tedim lamin Duhlian tiin hming hrang hrang an vuah a ni. Falam
Laizo pawhin Duhlian tih a ni ve tho. Mar hrulin keimahni leh mahni chu Hmar
kan inti ve tho a ni.
Zinghmuh tlang thluan hnuaia
hnar nei Phaului hnara Mangkheng, Tili, Tiphir, Lenhai, Thlanrawn, Tal,
Ramthlo, Chuncung khua chhehvela Thalai (Seino) hoin an hmain Mar (Lusei) an lo
awm hmasak thu an ziak thluah a ni.
Thantlang khua pawh khi a
tirah Mar thlantlang, Hakha khaw mawnga Haithlan pawh a tirah Phailenzawl,
Tlangkhua, Phutu (Tlangpi), Hriangkhan, Khawlhring, Zongte- tuna Hakha leh
Thantlang biala ram tam tak khi Mar min tih mai Lusei leh a ṭhuihruaite luah
hmasak ram a ni. Tun hnu 1775 AD-ah Hakha Zathang lal Lian Duna'n Thilin lal U
Myat Sana leh a sipai 200 ruaia a um chhuah tak vek avangin Hakha Laiholh hmang
Zathang, Chinzah, Khenglawt, Mualhlun, Hlawnchhing ramah a lo chang ta mai a
ni.
1892 kum British ho
record-ah in 200 achin chunglam Lusei ramah khua 17 niin tarlan a ni. Hualngo
khua chu Sianglawi, Zopui in 761, Zampui in 538, Luangkawn in 620 a ni. A dang
khua 12 chu Sailo khua a ni a. Ralte khua Mualsum in 420, Hmar khua Hmunpui in
84 an ni.
Kan pute lo darh zel chu a
chunga tarlan bakah 1958 bial ṭhen hmain Falam bialah Hualngo khua 40, Lusei
ramah khaw 12, Paletwa bialah khaw 4, tuna Kalemyo bialah khaw 12 kan ni.
Thilin lal Myat San leh
Hakha lal Lian Duna um thlak ho a mipui: Khawlhring, Hnamte leh hnam dang
dangte chu khua leh tui chang tawh lovin Zahmuaka thlahte lalna khua an bel zel
a. Lusei saphun Thangur leh a pianpui Zadenga, Paliana, Rivunga, Thangluaha,
Rokhuma thlahte chu lal an ni ta zel a, an zinga a chak ber Thangur hming puin
an lal a.Vai (British)-in an luah (occupation) hnu-ah Lusei District hming an
pu a Lusei saphunte lalna hnuaia awm zawng zawng chu Lusei tih vek an ni. (A.G.
McCall, The Lushai Crysalis,1949- Aizawl D.C.)
1947 August-ah Lushai chu
Mizo-ah thlak turin Aizawlah palai 50 rualin thutlukna an nei a, L. L. Peter,
Lieutenant Superintendent-in a record a. 1954-ah India Lok Sabha-in a
nemnghehsak a, Mizo an lo ni ta a. An ṭawng hman chu Duhlian/Lusei a lo ni a.
Mizo State 1986 aṭang khan Mizo ṭawng hming a lo pu ta a ni. Burma rama cheng
Mar (Lusei) ho chu Chin State hnuaiah Hualngo ṭawng/Hmar ṭawng hming puin a la
tualleng reng a ni.
II. Sihzang mite sawi dan:
Kabaw Valley kan pute lo
chen lai khan Nuaikai (Bunglung) khuaah an lo chengza a, tuna Yazagyo
(Rajagriha) khua hi a ni. Chuta cheng ho zinga Halkha lal chuan Lungvar
(Suangtang) a kawl niin Kawl-ho in an hria a, chhuhsak tumin an run a. Shan-ho
pawh an chhehvelah an cheng ve tho a. Kan pute chuan Nuaikai (or) Bunglung
(Buanlung)-ah Bung phunin "a zar aṭanga a zung thlakin lei a dai hunah kan
thlahten he ram hi rawn luah leh rawh se" malsawm ṭawngṭaina an neih hnu-ah
an chhuahsan a ni, an ti. Bung hi Lusei-te phun a ni a, keini Sihzangte hi
Bunglung vengah kan awm a, nangni Lusei-ho chu Nuaikai Vengpuiah in awm a ni.
Tedim leh Sihzangin Bunglung veng kan hlum a ni, an ti. Bung zar aṭanga a hram
tla chuan lei tawng thei lo turin, kan hnua rawn cheng Kawl-hoin an sat chhum ṭhin
a, a bulah an pagoda an din ta a ni. Tunah pawh Bung chu a la ding reng a ni,
an ti.
Tin, tlangram pana an chhoh
hian Tulsuk luidung (Segyi lui) an zui chho zel a, Fort White- Dimzang -
Zangpitam- Thuklai, aṭangin Cimnuai-ah an intawkkhawm ta a. Cimnuai ramah Sih ṭha
tak a awm a, chumi bel ho chu Sihzang, Sihzawl mi kan ni a. A piahah Sai tamna
zawl a awm a, chumi hmun belte chu Saizang an ni leh ta mai a ni. Hualhnam, Hualngo,
Hualhang te pawh Saizangah an cheng a ni.
Hakha leh Falam Pawi-hoin
(Sontlung) Natchaung aṭangan tlangram an pan a ni. Duhlian ṭawng hmang, Paihte ṭawng
hmang (Sihzang telin) leh Falam Pawi leh Halkha ṭawng hmang te, Mara leh Lantu,
Senthang, Zophei, Zotung, Matu, Dai, Khumi, Mun, Kho te, Taungtha ho zawng
zawng hi heng Nuaikai bunglung (Khampat) rama cheng za kan lo nih ngei a
rinawm. A nawlpui chu Chindwin luidung zuiin an liam thla tam zawk ngei ang. A
rin theihna chu 1947 kuma Census Population-ah Magwe Division-ah Chin mi nuai 2
leh sing 2 awm ni a chhinchhiah a ni. Biological Growth pawhin tunah hian nuai
6 niawm tak, sing sarih lekah an tlahniam hi awiawmna a tlin pha lo a ni.
Rinna (Sakhua) hi hnam a ni
lova, pianna leh thlahtute (Ancestry) zawk hi hnam a ni.
Tlangram (Chin ram) pan
dawna an hla:-
1. "Min hnawl e, min
hnawl e, kan doralin
Kham phaizawlah, Buanlung
kan vang khawpui
Zaleng ngira Sirh khua kan
relna--
2. Pianna han thlir ila
saktiang Kawlrawnah
Sinlungah thang hmasa kan pu
Lianngai lo maw--
(Pu Thangsavunga 94, leh Pu
Tlangsailoa te titi, June 26, 2009)
Sihzang pa fel Suang Khaw
Muanga (Chin Uzi Chairman Maj. Son Kho Liana tupa) nen November 1, 2008-ah kan
inkawmnaa a sawi chu: "Nuaikai or Bunglung (Buanlung) a kan pute Bung phun
chu tunah pawh a la awm reng a. Yazagyo or Rajagriha hming hi kan pute
chhuahsan hnua Kawl-ho rawn vuah ve mai a ni. Khampat a ni lo" a ti.
III. Tedim- Neihkhup Phun
(Neih Khup Version):
"Bung phuntu chu
keimahni Vangteh khaw dintu Neihkhup hnam kan ni" tiin Cin Sian Thanga MP
(ZNC) naupa Hau Khan Enga sawi rin tlak tak a awm bawk. March 29, 2009 ah kan
inkawmnaa min hrilh a ni. A sawidan chu: "Hman laia an hruaitute chuan
tlangram an pan hma-in Khampat-ah Bung an phun a, an chhuahsan ta a. A hnu rei
tak hnu-ah a Bung chu a lo lian ta em em a. Neihkhup hnam zinga an mi huaisen
Thuam Tunga'n Kawl phaia Shan-ho chu a zu that chiam ṭhin a. A ral lu chu
bawmranga phurin Vangteh khaw daiah a phum ṭhin a. Lungpherin a khuh a, tunah
pawh a lungpherte chu a awm pheng phung mai a ni" a ti. "Khampat Bung
ṭang chu a sat thla a, Vangteh khaw daiah a phun a, a lo lian ta hle a, 1952-ah
khan a tlu ta a ni. Bung tlu chuan ṭang a rawn nei a, chu a ṭang chu a lo
nungin tunah lian tak a ni leh tawh a ni" a ti. "Vuite hnam leh
Neihkhup hnam hian Vengteh khaw dintu nih kan inchuh a, 2005 kum khan Neihkhup
khaw sah a nih zawk thu Tedim Magistrate-in min nemnghehsak ta a ni" a ti
bawk.
IV. Van Ulh-a leh Mang Awia
phun:
Pu Khen Kil Liana (Senthang
hnam, Lunghau khua, Hakha) nen March 21, 2009-ah kan inkawm a. Ani sawi danah
thung chuan: Pu Van Ulha leh Pu Mang Awia te hian Khampat Bung hi an phun a;
Van Ulh-a fapa Va Thlunga'n malsawmna thu a chham a, "Kan thlah (hrinsor)
ho hi he Bungpui zarin zung a thlaka a zungin lei a vih hunah he ram hi rawn
luah khat leh rawh se" a ti a. Tichuan, an vaiin tlangram pan turin
Sontlung Natchaung aṭangin an chho a. Tlang chhip (Webula) an thleng chu Run
ral lehlamah mei de an hmu a, an pan zel a, Lailun lungpuk hmun an thleng a.
Lailunah rei tawk tak an awm a, thlah pawh an nei a. Tichuan, an kal chhuak leh
a, tuna Mangkhengah khian an thlahte zinga Duhliana leh Duhala an hnutchhiah ta
a ni.
Van Ulh (Vanhulh) a thlahte
chu tunah Mizoram-ah (1) Vanchhung (2) Vankhawng (3) Vanhawih tiin hnam chi
hrang hrangah an pung zel a ni.
Mang Awia fapa chu Taikhama
a ni a. Halkha ram aṭangin Mizoram-ah an darh zau zel a, an unaua an thlahte
chu Mizoram-a hausa tak takah te an zu dingchang zel a ni, tiin min hrilh.
V. Dai Mite Sawi (Dai
Version):
Dai mite hi Matupui, Madu,
M'gui Imnu, M'-da Imnu, Mungchaung ni tlakna ram, Paletwa biala Hmumtunu,
Chengsanu, Mukchingding, Lungimnu leh Minbya bial (Arakan) rama cheng te an ni
a; Saw, Lawngshi, Saku, Salin, Yaw ram te nena pianna inzawm vek an ni. Hman
laiin Khampat (or) Bunglung hmunah khian, tuna Northern Chin Hills leh Lusei
rama cheng te nen kan lo cheng za a. Hmelma ralin min do hma chuan khaw hrang
hrang neiin Kabaw phai ramah kan lo cheng a.
Sava ek aṭanga ṭo Bung chu
kan pawta kan khua Bunglung hmunah kan phun hnu-ah kan pemchhuak ta a ni.
Khampat (or) Bunglung aṭanga kan pemchhuah hnu reife-ah Myittha luidung kan zui
a, tuna kan chenna, Mindat ni tlakna ram, Kanpatlet chhehvel hi kan thleng ta a
ni. Kawlram phaiah Thilin-a chengte, leh unau 5 lal chi: (1) Sailengma (2) Yaw
Mangma (3) Saw Mangma (4) Hawnghengma (5) Calengma- a thlahte chu tuna
(1)Thilin (2) Yaw (3) Saw (4) Lawngshi (5) Salin-ahte an chambang a. Keini Dai-ho
hi Tlangram ka pan chho ta zela, hnam lian tak niin township 4, Mindat, Matupi,
Kanpatlet, Paletwa bialah kan indap khat vek a ni. Kan hnungzuiin Cho (Khiu) or
Mun-ho an rawn thleng thla ve a ni an ti.
VI. Cho (Khiu) or Mun-ho
Sawi dan (Cho Version):
Cho (Khiu) or Mun-ho hi
Mindat leh Kanpetlet rama hnam lian ber an ni a, politics-ah pawh hruaitu
(predominant) deuh ber an ni. An thlahtu chu Phulung-a a ni. Falam biala Phur
Hlum thlah Zangiat nen thlahtu pakhat Phur Hluma thlah chhawng zel an ni. An
thlahtu Phu Lung-a chawiin an hnam hming (clan) pawh Lungtu an invuah a ni.
Burma ram Independent dawna
Gen. Aung San-a Provisional government Chin Minister hmasa ber Vomtu Maunga
(Thang Pet Maunga) kha Lungtu hnam a ni. Major Ha Sing, Commissioner Ning Ling,
Kalemyo-a 1988-a Mah-Wa-Ta Chairman Maj. Aung Khin-a te kha Lungtu vek an ni a.
1972-74-ah Politics avangin
jail ka tanga, Cho mi 10 kan tanpui a, an vaiin Lungtu thlah vek an ni. Chumi
zinga mi 3 Shing Phe Ling (MP- Chin League), Thang Ki Mang H. A.(Hambung Thanga
MP fapa), Haki-a JAT te hnena ka thu dawnte chu: "Tunhma Kabaw phaia kan
lo chenho laiin Kawl ral a lo lian a, kan tlanchhuah hmain min thlahtu Phu
Lung-a hian Khampat (or) Bunglung-ah Bung a phun a. He Bungpui zar aṭanga a
zung chhuakin lei a tawng hunah kan thlah ten he ram hi rawn luah leh rawh se,
tiin malsawmna phuisamin kan chhuahsan ta a ni. Kabaw phai kan chhuahsan veleh
Myittha run kan pan a. Ka pianpui Phu Lung-a thlah tho, tuna Zangiat-hovin
Tlangthlang (Min Le tlang), Khualsim tlang an pan chho a; keini chu Myittha lui
dung kan zui zel a. Thilin ram kan thlenin kan zinga mi pakhatin len a deng a,
tui chhungah rangkachaka chei Budha Pagoda niawm tak Sedi a khuh fuh ta a ni.
Chu pagoda chu a awmna lui tui an hruai penga an thliar kang a, lian tawk takin
an dawl sang ta a. A hmingah Shwe-Kun-Oak (Sui len khuh) Phaya an lo vuah a,
tunah a la awm reng a ni, an ti. Chuta ṭangin tlak lam pana 'Maw' lui dunga lut
chhote, Kyauktu thlenga kal thla te, kan ni hlawm a ni. Tunah Vomtu, Rampang,
Hambung bial te, Mindat bial zau zawk luahtu-ah kan pung zel a ni. Khampat Bung
phun aṭanga vawiin (2008) thleng hian inthlahchhawng ṭhang 22-na kan ni"
an ti.
Chuvangin:
Khampat-Nuaikai-Bunglung
Bung phuntute chu:-
1. Keini Duhlian ṭawng hmang
ten kan pu Luseia phun niin kan sawi a.
2. Sihzang ten "Nangni
Lusei ho phun a ni" min tihpui bawk a.
3. Halkha rama Historian Pu
Ngun Toa'n, "Mar (Lusei) ho hian an phun a ni thei ang. Tu hnam pawhin
khua kan sah hian mualah emaw, kawtchhuahah emaw Bung, Hmawng, Pang kan phun
ziah ṭhin a ni" a ti a. Amah Pu Ngun To-a vek hian, "Kan Chin mi
zinga Tlangram thleng hmasa ber Mar (Lusei) an ni a. A ṭhuang hnihnaah Tedim
rama mi, a ṭhuang thumnaah Lai (Falam leh Halkha) kan ni" a ti bawk a ni.
4. Vangteh khua (Tedim bial)
a Neihkhup hnamin keimahni phun a ni a. A ṭang sat thlain Vangtehah kan pu
Thuam Tunga'n a phun leh a. Tunah pawh Vangtehah lianpui a la awm a ni, an ti.
5. Halkha ram Senthang
hnamin Pu Van Ulh-a leh Mang Awia phun a ni. Van Ulh-a fapa Van Thlungan
malsawm ṭawngṭaina a nei a, tunah an thlahte chu Mizoram-ah Vanchhung,
Vankhawng, Vanhawih tiin hnam hming hrang hrang puin an darh zau zel a ni an
ti.
6. Daimi- Matu mi, Paletwa,
Mindat, Kanpetlet leh Thilin, Saw, Lawngshi lama pung darh zel ten, "Sava
eka ṭo Bung kan pawta kan phun"an ti a.
7. Mindat biala Lungtu
(Phulung- Phur Hlum) thlah hoin, "Kan phun a, tun thleng hian ṭhang 22-na
a ni ta e" an ti ve tho a.
Khampat/Bunglung bung hi kan
thlahtu ten a rualin an phun a, hotu bik an awm nge, tu phun ber hi nge ni thei
tih hi ngaihtuah a ṭul ang. Kan tlem laia chengza a lungruala kan lo phun pawh
a ni mai thei. Zawngte tui hauha hauhin ta bila neih turah ka ngai lo.
Kanpetlet bial, Mindat bial
leh a chhehvel Matupui, Paletwa bialah 1972 kum aṭanga Kristiannain a luh chilh
ṭan hma khan, khaw tinin Mual laiah emaw, dai pawnah emaw Bungpui (or)
Hmawngpui bulah khaw raithawiin khawtlangin an pathian ṭheuh an bia a, vawk,
kel, ui te an talh a, mipa chauh in ruaiṭheh in an ei ṭhin. Puithiamin a
phuisam zawhah ruai an kil ṭhin.
Hmawng (or) Bung kung bulah
mipa pakhatin artui pum khat zel rai then nan an rawn keng a, rua or thingtuai
hlam chen vel a hmawrah ṭhuam 4-in an sat thler a, hmawlh an zep kaktir a,
artui chu an tar ṭhin a. A ṭhenin artui chhip an tuk keh a, dizaiin an hawlha
malsawmna an dil a. A ṭhen chu a himin an tara malsawmna an dil bawk. Chuti
chuan, Bung (or) Hmawng hi mahni khua ṭheuhin chunglam malsawm dil nan phun
makmawhah ngaiin khua tawh phawt chuan an nei ṭheuh a ni. Bunglung (or)
Khampat-ah Bung hi an lo phun ngei a, a thawnthu hi kan Chin miten kan sawi
thei zel niin a rin theih a ni.
Hmawng (or) Bung, Pangte hi
tar an dam rei thei hle a, thawnthu a chuang tlak hmuh tur pawh a la awm nual a
ni. Entir nan, Tuibual khua field bula Mang Khaia lu tarna. Bochung khaw daiah
Phunchong lianpui a awma, Chongthu-ho phun ni a ngaih a ni. Bung hi khua
chhinchhiah nan Pawi, Mar, Cho etc. in kan phun ṭhin zawng a lo ni.
BUNGPUI NI LO NARIAL THUNG
Kabaw phai (Valley), Kalemyo
chhim lamah Lai (Pawi) ho hi an lo khawsa bik nia lanna a awm a. Kalemyo aṭanga mile 30 hla
Tangsa (Tintha) khua khu tunhma a Falam leh Halkha (Lai) ho chenna bik ni
ngeiin a lang. Tangsa-ah lal inpui kulh hlui a awm a. Chu mi run tur ni awm
takin Duh Manga hi ral a thiam in a huaisen hle a ni ang, a nupui Dardini hla aṭang
hian-
Duh Mang Kawlah hran rel ta
ngai,
A rilrawng aw hmang rawl lo
len;
A ril rawng aw hmang rawl lo
len,
Chirh dum fu le Ban hmin hua
lang.
(A chhan: Duh Manga Kawlah
ral run turin a thawk chhuak chawl lovin, a ril ṭam tak ang maw; Chaw lo in ril
ṭam tak ang maw, chirh dup fu leh Banhla hmin thawn ka nuam mang e. Dardin-i
phuah)
A hong suak i Tangsani khir
lang Kawl rawnin,
Kip men zun ul lang e, Samal
sawm bang ten.
(A chhan: Tangsa mi Kawl
rawnan a lo chhuak ta khir theih nise la aw- Kip Meni zun a uaiin Sa aih ni ang
mai a ulh (serh) ka nuam mang e.)
Za zawng zo bang kan ṭian a
fah chu nang le kai,
Tangsa khua tiang thang seh
kan bia zing ri rai.
(A chhan: Kut in kuah tawh
hnu inṭhen leh ang mai kan inṭhen natzia hi Tangsa khua thleng khawpin kan thu
hi thang law law teh se.)
Tangsa khua leh a chhehvela
an awm ho laia an biak pathian tlang chu tuna Kukku khaw lua Bawng ṭhuam tlan
(Nua-Le-Poh) khu a ni a. Halkha ram zatve laiin pathiana an lo neih an khaw
hrum (an khaw sakhua) a ni. A chhehvela ram vahnaah Myauksi khua police Captain
Ing Hlun'an hman lai bengbeh, achhung tlak, a pawn rangkachak tui luan kawp
khat a chhar a, Chin bengbeh an ti a ni.
Narial Kung Peng Pung Zel
(Coconut grove)
Lai-ho Kawlphai aṭanga
tlangram an kai dawnin tuma Natnan khuaah Narial an phun a, "Kan thlah ten
he ram an rawn luah leh hma loh lo nung reng rawh", tiin malsawmna pein an
phun a, a bulah tuikhur lian tak an lai a. Hmalai leirawhchan (Ancient brick)
per hlai pui puiin an dawl a ni. May 5, 2004 khan ka fapa Zadawla nen kan va en
a. Narial chu kung 9 a la nung ṭha a, kung 2 a thi mawih tawh a. A bul pawh lui
lung lian fe fein an hung a, a bulah Natnan khua dintu kum 130 vela mi U Ye Hla
a lung phun a ding bawk. Hei chu hmanni lek a mi a ni. 1980 Tahanah Chin
National Day hmang tura Council office-ah kan meeting-naah Chekan lal Pu Hrang
Tin Khama sawi chu- Natnan khuaa tuikhur bulah Narial kung chawr thar leh zel a
awm a, Kawl-in "Ung-Pua" an ti a. Natnan lalpa-in, "Hei hi
nangmahni thlahtute phun a ni. An chhechham ang chiahin a peng zel a. Tunah a
la pung zel a ni. Tuikhur pawh nangmahni laih a ni a. He ram hi in ta a ni e.
Mikhual in ni hauh lo", min ti a, va en ve teh u- a tih kha hre rana en
kan ni.
Khampat Bung nge Bunglung
(Nuaikai) bung tih kan ngaihtuah laiin Natnan khuaa Narial khu a fiah zawk mah
mah zawk lo maw. Narial kungin zang a saih (shoots) a, a kungpuiin a awm tih
hriat tur dang kan nei ngai em le!!
(HLCA Jubilee lehkhabu tan
Pu DoThawnga in July 6-13, 2009 a ziak a ni)
A bengvar thlak e, a ngaihnawm bawk, chhiar man hla tak a ni. Zo Hnahthlak tan Khampat Bungpui hi a lo Hlu hle mai.
ReplyDelete