Wednesday, 21 June 2017

Zofate zînga Ûm thar tam ber

Khuangngula: Zofate zinga Ûm thar tam ber
-Ziaktu: Lianthanzauva Duhlian

Pian leh murna: Khuangngula hi Liandâla Duhlian fapa upa zawk a ni a. A pianna khua tak hi hriat chian a har tawh hle a, Sialkal tlangdunga (tuna Mizoram chhung) an awm laia piang ni ngeia rin a ni. Hei hi a chhan chu Saichang (Manipur ramah a la awm) khaw lalin a khawnbâwl upa min ber ( lal khawnbawl te zinga lal ber) atan an khuaa an awm laiin a sâwm a, chutaţanga pêm ta nia a lan avangin. Chuti chuan Saichang khuaah chuan lal khawnbawl upa min ber-ah a ţang ta a.

Ûm thar tamzia: Saichang khuaa an chên lai hian an eizawnna ber chu lo neih a ni a, chhungtinin thlawhhma an nei ţheuh ţhin a ni. Khuangngula pawh chuan thlawhhma a nei ve a. A ûm (bottle gourd) chu a ţha hle a, rah pawh a rah ţha hlawm em em a, hrui khata 1000 lai rah te pawh a awm a. Chutia ûm hrui khat leka 1000 lai mai a han thar chu a lawm em em mai a, a lawm nan Sial meuhvin a âi ta hial a ni. Heti taka ûm hrui khata thar tam hi Zofate zingah hriat a la ni lova, an awm pawh a rinawm lo bawk; Khuangngula hi Zofate zinga ûm hrui khat aţanga 1000 thar thei kan hriat theih hmasak ber leh awmchhun a ni hial awm e. Tin, amah hi Sial meuhva Ûm thar lâwm hmasa ber leh awmchhun a ni bawk a ni.

Thil a tihtheihzia: Khuangngula hi Saichang khaw lal ni lo mah se, an lal aiin thil a tih theih zâwk châng a awm fo a, an lal pawhin a thu a ngaichâng fo ţhin. Buh a thar tlem deuh kum-in Buh man a titlêm a, a khaw mipuite ta a leisak ţhin a. Buh a thar tam kum erawh chuan a man a tisâng a, a hralh thung ţhin a, an lal pawhin a thu a pawmpui ţhin.

Vawikhat pawh an khaw ţhenawm lal hian Meitei raja (lal) Sai hi a lo kâp a, a kâp tih an hrechhuak lehsi a, a hrilhhai ta em em a. Khuangngula chu mi thiltithei tak a ni tih a hriat avangin an chungthu chinfelpuiah a va ngen ta tawp a. Khuangngula chuan, " ka In-ah i Sai kah ngho chu lo dah la, engkim ka tihfelsak ang che" a lo ti a. A sawi ang chuan a Sai kah ngho chu Khuangngula in-ah chuan an lo dah a. Tichuan, Khuangngula chu Meitei raja hmu tur chuan Imphal-ah a kal a, ţha takin a va sawifelsak ta a. Chutia Khuangngulan a sawifelsak tâk avang chuan chu lal chu a lawm em em mai a, an khuaa zin turin a chah ta a. Ani pawh chu a va zin ta ngei a, chu lal chuan ropui takin Sial meuh talhin a lo lawm a ni.


Ramhuai biak thu: Khuangngula hian Sial a ngah em em bawk a, kumtin a chhun ţhin. Khuangngula hi mi danglam tak a ni bawk. Tuma tih ngai loh a ţhuihruaite nen Khawbawn pûk (Chachar rama awm)-ah Sial kaiin a inthawi ţhin a ni. Tûk khat pawh an leikapui-ah hian mihring ang tak an lo ding ţhup a, a hmute chuan ramhuai a nih an rin avangin an hlau em em a. Nakin deuhvah chuan an lo bo leh ta daih a, Khuangngula hnênah chuan, "Tûkin khan Khawbawn tlâng a i biak ţhin khan an lo tlawh che a ni ang, in leikapui-ah an lo ding a" tiin an hrilh a. Ani chuan hlau ahnêkin, "Khawi lam panin nge an kal?" tiin a zâwt hlauh thung a.

A hun tawp lam: Khuangngula hi mi neinung leh ropui tak ni mah se, nakin hnu-ah chuan a pute zia- an aia lian zâwk tûr ngai thei lo leh tai reng duhna thinlung chu a pu ve ta a (a fapa hmingah pawh Liantaia an sa nghe nghe a ni). Mi ram leh thil neihte chu a chhuhsak ţhin a, sawrkar court-ah te hial an inkhing ta fo mai a. Chuvang chuan an lal leh a khua-leh-tui te pawh chuan an ngaina lo tial tial a. Khaw hrang hrangah a pêm phah ta a, chuvang chuan a hausakna leh ropuina te chu a lo chuai ta tial tial a, nakinah phei chuan a vakvai ta hial a ni. A pêmna khaw ţhenkhatah phei chuan a duhâm leh a sual êm avangin, "Nang hi Duhlian tak tak pawh hi i ni lovang, i sualin i duhâm em mai" an ti hial ţhin a ni. Chutia khaw hrang hranga a pêm kual hnu chuan Hmunpui khua-ah a thi ta a ni. [Hmunpui khua (Manipur, Vangai range a awm a ni) hi Khuangngula te unau sah a ni a, a nau Kawpkaia a lal. Paihte-ho an lo lal chinah Hmunpui ti tawh lovin Buangmun tiin an thlak a, chu chu hmingah a pu hlen ta a ni. Buangmun hi tunah chuan khua angin a ding tawh lo va, khaw thar an sat a, a hmingah New Buangmun an ti a, chu chu tunah hian khua angin a la ding].

Thu lâkna: Pu Lianngoa Duhlian (Khuangngula tupa), kum 70 aia upa tawh nena ni 15 June 2015-a kan titi na aţanga ziak a ni.

Saturday, 10 June 2017

KAN PI LEH PUTE KHAN MIZO TIH HI AN LO HRE TAWH RENG EM?


Hre na meuh mai. N. Lushai Poltical Officer hmasa ber dawttu R.B. McCabe-an AD 1892-a thuziak a hnutchhiah aang hian kan hre thei awm e; a thuziak chu, ‘Lushaiho chuan Mizo emaw Mizau emaw an inti a, chu chuan heng a hnuaia chite hi a huam: Ralte te, Mualbem te, Khuangli te, Paihte te, Thaute te, Zahau te, Duhlian te, Lakher te, Fanai te, Pawih te, Darlawng te,Ṭhangur te, Sukte te, Hmar te, Falam (Tlaichhun) te, Paukhup te leh Liellul te hi’ tih hi a ni. [Heta Duhlian a tih hi Luseiho a sawina bik niin a lang; a chhan chu Lusei chi pakhat mah tarlan a nih loh avangin (Ṭhangur tih loh). Tin, Lushai tih hi Lushai Hills-a chengte huapzo khaikhawmna hming niin a hriat bawk; Lusei tih a nih erawh chuan Lushai hnam peng, Luseiho bik chauh sawina a ni; hei hi ‘The Lushei Kuki Clans’ tih J.Shakespear (1912) ziak-ah pawh kan hmu bawk a ni].

Khang laia Mizopa a rawnte kha an rilru a sangin a ropui ngawt mai. Mizo/Mizau tihah an chiang a, Mizo tihin a huap Mizo hnahthlak an hrilh duh dan te hi a tlangin a ngaihsanawm tak meuh a ni. Hnam hrang 17 an sawite hian hnung lama sam zial chi te, hma lama sam zial chi te, sam phiar chi te, Mizo chi lian hlawm thumte kha a huamtir ha em em mai a. A hnam mal chuan Mizoram pela kal liam tawhte tlem chu an awm nain, chung pawh chu a huam ha em em mai a. An thinlung huanah khan Mizo/Mizau zawng zawng hi kan leng a ni.
Khatih hun lai chauh pawh a ni hleinem, khami hma kum 20 zet kal tawhah te pawh khan an rilru-ah Mizau/Mizo chu a lo nung reng tawh tih a hriat leh ta zel a. Bengkhuaia khuaten Cachar phai an rûna, Mary Winchester an rawn man khan chu Mizona rilru chu a lo lang a, kha nau hmingah khan Zolûti an lo ti daih tawh bawk. Lt.Col.T.H. Lewin (Thangliana) khan, ‘The generic name of the whole nation is Dzo’ lo ti lo thei a ni lo, an lo Mizo em a ni.

A hnu leh zela chu Mizo nia inhriatna rahchhuah

He Mizo nia inhriatna kan neih avang hi a ni chek ang, kan Zosap te pawh khan Mizo tih chu ziakin an rawn hmang zui nghal a. Mizo leh Vai Thonthu (1898), Mizo Chanchin Laisuih (1898), Mizo Zir Tir Bu (1901) tih te McCabe ziak tih lohva Mizo tih ziaka a lanna kan hmuh hmasak theih te chu a ni. Chûng Mizo an sawina ziaka lo awm tawh leh upate thinlunga Mizo tih la nung reng chu hmuin Zosapthara khan Lushai Hills pumpuia chengte sawi nan ‘Mizo’ tih chu hlaah a lo chawi ta a. Zosapthara’n kum 1903 a lo phuah hi han en ve teh, a ropui teh asin!!

Mizo kan ni lawm ilangin
Kan hnam hatna thu zawng zelin
Thil hain kan ram timawi zelin
Mizo lawm teh u!

Kan hla phuah thiam te pawhin Mizo kan ni a, lawm tur kan nihzia te, Zoram hi kan ram a nihzia te, ram nuam Zo thlifim lenna a nihzia te, parmawi tinreng leh nungcha hram thiam tinreng te awmna a nihzia te, adt. hmangin Mizo mipuite thinlung chu an rawn tiharh thar leh a. Chu chuan Lushai tih chu hnam pum huapzo lo deuh a ngaihna a rawn neihtir a, Lushai Students Association (1924, 1935) leh Young Lushai Association (1935) tih ni hin pawh chu kum 1947 velah Mizo Union political party din kumah Mizo Zirlai Pawl (MZP), leh Young Mizo Association (YMA) tia thlak a lo ni ta a ni. Mizo Union (1947)-in Mizo a hrilhfiah dan chu hetiang hian a ni: “The Mizos are a numerous family of tribes, closely knitted together by common tradition, custom, culture, mode of living, language and rites. The Mizos have nothing in common with the plains nor with the Naga or Manipuri, etc. They are distinct block. The nomenclature of the word ‘KUKI’ was and is known to the Mizos; it was a name merely given to them by the neighbouring foreigners. Again, it was wrong that the word Lushai should be used as covering all the Mizo tribes since it is misrending of the Lusei, only sub-tribe of the Mizo race. Hence though perhaps, not originally intended, it has created a division. Only the word ‘Mizo’ stand for the whole group of them all : Lusei, Hmar, Ralte, Paite, Zo, Darlawng, Kawm, Pawi, Thado, Chiru, Aimol, Khawl, Tarau, Anal, Puram, Tikhup, Vaiphei, Lakher, Langrawng, Chawrai; Bawng, Baite, Mualthuam, Kaihpen, Pangkhua, Tlangau, Hrangkhawl, Bawmzo, Miria, Dawn, Kumi, Khiangte, Khiang, Pangte, Khawlhring, Chawngthu, Vanchiau, Chawhte, Ngente, Renthlei, Hnamte, Tlau, Pautu, Rawite, Vangchhia, Zawngte, Fanai, etc, all closely related to one another culturally, socially, economically and physically thus forming a distinct ethnical units.” Tichuan, a rama cheng mipuite duh ang ngeiin Lushai Hills District tih ni hin pawh chu kum 1954-ah Mizo District tia thlak a lo nita a; state puitlinga hlankai kan nih hnu-ah phei chuan zirna in sang leh hniam lam thlengin Lushai tih ni hin chu Mizo tia thlak vek a lo nita a ni. Hei hi ram leh hnam inpumkhatna atana hmanraw pawimawh tak lungphum pakhat a ni ngei ang.

Chutiang bawkin Duhlian/Lusei awng tih ni thin pawh kha Mizo awng tia thlak a lo ni ta bawk a. Mizo awng chu Duhlian/Lusei awng hi a ni mai, ti leh Mizo awng hi Duhlian/Lusei awng a ni bik lo, ti kan awm hin a, hei hi thil awm lo pawh a ni lo ve. Duhlian awng kha Lusei awng bulpui a ni a, tichuan Lusei awng chu Mizo awng innghahna bulpui a lo ni leh a, chuvang chuan Mizo awng chu Lusei awng hi a ni mai, kan ti thei ang a. Kawng danga sawi chuan Duhlian/Lusei awng nasa taka lo hmasawn ta chu Mizo hnam huapzo awng tualleng ber (Common Language) a lo ni ta a ni, tiin. Mizo awng hi Duhlian/Lusei awng bik a ni lo kan tih hinna chhan chu Duhlian/Lusei awng hi iau kan hnu khan nasa taka a danglam a rinawm a; Sailo khua-leh-tuite kha Lusei chauh an ni lova, hnam hrang hrang inchawhpawlh nuk mai an ni hlawm a, chuvang chuan a tira Duhlian awng Luseihovin an hman hin pawh chu Duhlian awng fir ni tawh lovin Zo hnahthlak dangte awng nena inchawhpawlhin awng thar a rawn siam a, chu chu Lusei awng kan tih hin kha a ni. Chu Lusei awng chu a ni Mizo awng tia kan lo thlak tak a chu. Chutia Duhlian awng fir a nih tawh loh avang leh Zohnahthlak hnam hrang hrangte awng inchawhpawlh a lo nih tak avang chuan Mizo awng hi Duhlian/Lusei awng a ni bik tawh lo ve kan lo tita a ni. Paite, Lai leh Hmar hnam te hian Mizo awngah hian an thawh hlawk hle a ni (Zo hnahthlak dangten an thawh ve lo tihna ni lovin). Tichuan, Mizo awng chu a hang zel a, Vaiawng, Sapawng leh hnam hrang hrangte awng kan senglut belh zel a, chuvang chuan Duhlian/Lusei awng tih ai chuan Mizo awng tih a phu hliah hliah tawh zawk a ni; kan hnam khaikhawmna pawh MIZO a ni tawh si a. Mizo awng (Mizo language) hi Zo hnahthlak hnam hrang hrangte awng (dialects, ti mai ang) inchawhpawlhin a siam a nih avangin a neitu bik kan awm lo va, he Mizo awng tihmasawn tur hian a neitu chan nih kan thiam a ul a, a chawmtu hnar dialects kan humhalh a pawimawh bawk a, kan chawhfin thiam bawk chuan Mizo awng hi a la hausak belh zel dawn a ni. MIZO AWNG NEITU BIK KAN AWM LO.


Thu lakna te:
1. C. Chhuanvawra (2012): Mizo awng chhuina
2. B. Lalthangliana (2001): Mizo chanchin
3. Internet a Mizo chungchang thuziak hrang hrang

Thursday, 8 June 2017

PHUAHCHAWP HISTAWRI-2

By L. Keivom

Chhuah khatna (Part One)

A little learning is a dang’rous thing;
Drink deep, or taste not the Pierian spring:
There shallow draughts intoxicate the brain,
And drinking largely sobers us again.
- Alexander Pope (1688-1744)

December 10, 2004 (1000-1600 hrs) khan Nuhmei Magazine Editorial Board huaihawtin Young Learners’ High School, Churachandpur-ah HMAR TROBUL SEMINAR HMASA BER 2004 an nei a. He Seminar-ah hian mi pariatin Paper an buatsaih te chu an chhiar chhuah bakah mi paliin thu an sawi a, sawihona an nei bawk a. Chu Seminar thutlukna siam leh report, phek 35-a sei chu a huaihawttute hian February 2005 khan a buin an chhuah a. He thu hi thu pawimawh tak a nih avangin hun tepter (chep) tak karah Chhura favang lo enin i han bih thuak dawn teh ang.

He Seminar-a an thu khel ber chu an thutlukna siamah kan hmu a. Chungte chu (i) HMAR hming hi Pawihhovina min kohna HMARH tih atranga rawn intran a ni; (ii) Hmarho rawn chhuahna Chhinlung chu China ram Szechwan Province-a awm a ni; (iii) Sikpui Kut hi Sanzawla an awm laia an hman tran tawh a ni a, a hlapui pawh hi Kristian kan nih hnua phuah a ni lo, tih a ni. Tun truma kan bih hman tur chu Chhuah Khatna (Part –1) chauh a ni.
Mi te tih dan pangngaiin Seminar paper-te chhuah tel ve a nih awm vei nen, pakhat mah a tel ve loh avangin mi hrang hrang thil thlir dante hriat theih a ni lo va. Chuvangin, an thutlukna chu an thu kalpui dan threuh ni turah ngai phawt ila. A thupuia kan luh hmain ngaihtuah tham dang pahnih a awm a. Pakhatna, hmun dangah Hmar hnam trobul chhuina Seminar mi dangin vawi eng zat hial nge an lo neih tawh tih ngaihtuah loa hetiang thila Seminar hmasa BER a an puang tawp mai hi a ni. Mosia leh Johana angin, “A tirin” tih êm erawh chuan an tran lo. Pahnihna, darkar ruk chhung chauha Seminar paper pariat chhiar leh sawi hona an neih mai bakah mi pali thusawina hun leh a behbawmte tihna hun an nei thei mai hi, an paper buatsaihte a thrat lutuk avanga sawi belh ngai lo an nei a nih ngawt loh chuan, ngaihsan an awmin Seminar dang buatsaih duhtutute chuan an tih dan hi zawh chian a, inzir tlak ni turin ka ring a nih chu le! Hmar hming trobul he Seminar hian Hmar hnam hming rawn intranna chu Pawihhovina anni anga lu chhipa sam zial ve loa tukhuma zial zawk, Zo hnahthlakte zinga unau sawm, Tukbemsawm tia an koh thrin, abikin Lusei hnam intite an kohna ‘Mar/ Merh/ Hmerh/ Hmarh’ atranga rawn chhuak a ni tih a pawm a. Chuan, Mizoram atranga Lusei lalte awpna hnuaia tâl chhuak, hmar lam pana kaltate chu Luseihovin ‘Hmarho’ an tih avanga Hmar hming hi rawn chhuak a ni tia ngai leh sawi pawl hrim hrim chu ‘Hmar hming sawi nawmnah tumnaah a ngai’ bawk a ni.

Seminar-a an thu khin tak chu 1938 a chhut Rev. Liangkhaia ziak MIZO CHANCHIN; kum 2000 a chhut, historian B.Lalthangliana buatsaih India, Burma & Bangladesh-a MIZO CHANCHIN leh June, 2004-a ka ziak PHUOKFAWM HISTAWRI a ni. Heng a chunga tarlan ziaktu zawng zawng chuan Hmar hming hi Mizoram atranga hmar lam pana Lusei lalte awpna ata tlan chhuakte an kohna hming a ni tiin an sawi vek a ni. Chutiang thu chiah ziakna, Saptrawng lehkhabu chu Hmar hnam hming awmzia a chuanna hmasa ber ni tura ka rin, 1912 a chhut, J. Shakespear ziak THE LUSHAI-KUKI CLAN tih erawh chu, a original lutuk an tih vang em mawni, an teltir ve lo.

Seminar-a kalte thutlukna hi thudika kan ngaih tlat dawn chuan, heng zawhna pawimawhte hi chhan ngei tura a cho chhuahte chu a ni ang: (i) Zo hnahthlak hnam te zinga chi hlawm hming inkohna tura hming tlanglawn kan neih tranna engtik hun nge ni ta ang a? (ii) Pawihhovin hnung lama sam zial Zo hnahthlakte, abikin Luseiho an kohna hming Mar/Marh/Hmarh tih hi eng vanga Tukbemsawm dang tu mahin hnam hminga chhawm si lova Hmar hnahthlakte chauhvin an chhawm bik nge ni? (iii) Tukbemsawm tia kan sawi ve chhen hi tute ber hi nge an nih? Pawih hnam tih loh zawng hnam sawm (tukbemsawm) chauh nia kan ngai a nih chuan, chungte chu tute hi nge an nih tak ang? (iv) He hming hi Hmar hming intranna leh an lo inkohna a nih si chuan, eng vanga Hmar hnahthlakte khan an hnampui hming chu hre lo nge an nih? (v) A hria an lo awm palh a nih pawhin, eng vanga lo hmang ngai lo nge an nih? (vi) Eng vanga Hmar hnahthlak thlangtla hmasa hovin tun thlenga Hmar an ni tih an la hriat chian loh/ pawm duh loh reng ni? (vii) Eng vanga pi leh pute thu leh hlaah pawh Hmar hming a chuan ngai miah lohna chhan ni ta ang? (viii) Vai Len Vawi Khatna (1871-72) leh Vai Len Vawi Hnihna (1890-91) thleng pawh khan kan chenna ram te tlawh siin, chanchin an ziakna hrim hrimah hnam te zawka ngaihte hming thlenga a chuan laiin eng vanga ‘Hmar’ hming hi vawi khat tal pawh ziak tello nge an nih? Vai Len Vawi Khatnaah khan hmar lam atranga rawn nawr pawl chuan Silchar atrangin Tipaimukh ah an rawn chho a, chumi zawhah Senvawn, Zopui-ah an kai chho leh a, chuta trang chuan chhuk thla lehin Tuibum luidung an zawh a,Chiahpui, Vanbawng, Khawlek, Khawlian, Parvachawm leh Hmar awmna khaw engemaw zat an tlawh a. An zinna thu hi chipchiar takin Silchar-a awm Political Officer Edgar-an report a hnutchhiah bakah Lt. R.G. Woodthorpe-an phek 325-a chhah, The Lushai Expedition 1871-72 a ziak a, kum 1873 khan chhuah nghal a ni. Heng thuziakah te hian Senvawn leh khaw dang dang chu sawi loh, Tuibum luidung thlengin an ziah hmaih loh laiin, eng vanga ‘Hmar’ tih hming hi vawi khat tal pawh a chuan ve loh ni? A chhan chu, heng hun lai zawng zawng hian Chin Hills leh Mizoram pawn lama Hmar hnahthlakte chu ‘Kuki’ tiha hriat an la nih vek vang a ni.Seminar-te thutlukna anga Hmar hnam hming hi Chin Hills a awm laia piang a nih si chuan, eng vanga kum za liam hnu pawha la hmang lo cheu nge ni ta ang?

Heng zawhnate zinga mi a engpawh hi phuahchawp tel lo thudik behchhana kan chhang dawn a nih ngat chuan Seminar thutlukna hi thu boruak mai mai a nihzia kan hre thei nghal ang. Boruaka an insak tum tihnghehna tura thu leh hla an fawm khawmte pawh hi chik taka kan chanchin hlui leh thu leh hla chhui thrintute chuan ngaihruatna khawvela chengte thu phuah khawm leh pasalthra ram chhuak anga luh chilh ngam lo, titi lengvel behchhana kan history chhuitute thu vuak thlak a ni tih an hre thei nghal ang. Chuan, kan society a ‘intellectual bankruptcy’ a tel nasatzia pawh an ngaihruat thei nghal bawk ang. Rinthu mai phuahchawp leh history tak tak chuan Belzebub leh Krista ang bawkin inzawlna an nei lo. Amaherawhchu, 1 Lalte 22:23 a Pathianin zawlnei zali zet kaa ‘thlarau dawtmuhlum’ a dah ang kha kan ka-ah a lo dah ve a nih erawh chuan eng nge kan sawi tak ang!

Hnam tinin upa deuha inchhal hi kan tum threuh a, Hmarhovin kan ti ve a nih pawhin chu chu thil mak a ni hranpa lo ve. Chuan, Zo hnahthlak, Chin Hills atranga thlangtla zelte zingah chuan Hmar hnahthlak tia hriatte hi a thlangtla hmasa leh Bengali-te zu pawh hmasatute zinga mi kan ni tih hi thudik, sel rual loh chu a ni. Kuki tih hming pu hmasatute kan lo nih chuan, Chin Hills atranga thlang tla hmasa ho chu kum 1450 vel khan Tripura thleng an thlen tawh a rinawm. Tripura Reng Dhanya Manikya lal hun, AD 1490 lai khan Tripura chhuah lama awm Thanangchi ramah Kuki-te an awm tawh tih record a chuang hman tawh a. Alexander Mackenzie buatsaih The North-East Frontier of India (1884) ah pawh chung hun laia Tripura Rengte leh Kuki hnamte inkara inzawmna thu chu makmawha ngaiin a ziak tel ngei bawk a (p.269-270). Chutiang a nih chuan, Lusei lal hovin Mizoram an luh hun leh Hmar hnahthlak, thlang tla hmasate pem hun inkarah hian kum 300 vel tal a tla tihna a ni.Chuta trang chuan Hmar hnahthlak hovin hma an lo tawn dan leh Kuki hming pu hmasatu an lo nihzia chu chhuizawm theih a ni. Amaherawhchu, ‘Hmar’ tih hming hi chung lai chuan a la piang lo a, hriat pawh an la hre lo bawk.

AD 1700 hnu lamah Luseiho an rawn thlang tla a, inthurual taka hma an rawn nawr hnu chuan anni do zo thei an awm tak loh avangin Mizorama Zo hnahthlak hnam hrang hrang lo chengte chu an lalna hnuaiah an lut ta vek a. Chutianga chambang, Hmar hnampeng hrang hrangte trawng leh Lusei trawng inchawhpawlh chuan trawng thar a rawn hring chhuak a, chu chu Khawchhak Trawng an ti a, chu trawng chu tun laia kan hman tak, Hmar Trawng kan tih hi a ni. Chu trawng thar hmangho, Mizoram atranga hmar lam pana pemtate chu Lusei lalhovin ‘Hmarho’ an ti a, chungho chuan hnampeng hminga inko tawh lovin hming tlanglawn turin ‘Hmar’ tih chu an rawn hmang tran a, chuta trang chuan HMAR tih hi hnam hmingin kan lo hmang ta a ni tih hi eng angin hnawl tum pawh ni ila thil awm dan a nih tlat avangin, chu chu kan pawm thiam chuan insuihkhawmna lamtluang a inhawng zel ang a, kan pawm duh loh erawh chuan kan la chhiatpui zel ang. Eng vangin maw?

Unau laichin insuihkhawmna
Hmarho hi hman lai atranga tun thlenga hnampeng zawnga kal thrin leh inteite thrin kan nih avangin tu hriat hlawh zo lovin kan awmna threuh-ah mahni ning ningin kan khawsa thrin a. Nimahsela, ‘Hmar’ tih hming hnuaia insuihkhawm engemaw zat kan han awm atrangin kum 1900 vel atrang khan history phek-ah kan hming a rawn lang tran a, chu chu tun thlenga kan dinhmun a la ni reng. Chutianga kal zelin, hming pakhat hnuaia intelkhawmte chuan hma kan lo sawn zel a, hmahruaitu berah kan lo awm a, hmun hrang hranga darhsarh leh hnampeng hminga inko kan hnahthlakpuite chu insuihkhawmpui turin hma kan han la bawk a. Kan hlawhtlinna hmun pawh a awm a, kan hlawhchhamna hmun pawh a awm bawk.Kan hlawhchhamna chhan pakhat zinga mi chu tuna Seminar kan sawi zinga mi threnkhat rilru leh ngaihtuahna ang, Chawngkawr mit pu kan awm vang niin a lang. Hmar hnahthlak, kan laichinte, Hmar hming a pian hmaa lo thlang tla tawh, Hmar la ni hman lote awmnaa kan kal chang a, ‘Hmar ni si, eng vangin nge Hmar trawng i thiam loh?’ te kan ti ta mai mai a. Hei hi thil vanduaithlak tak a ni. A chhan chu, Old Kuki an tih hnuaia hnampeng tam zawk hi Hmar hming a pian hmaa lo pemdarh an ni a, an trawng pawh Lusei trawng nena inchawhpawlh atranga rawn chhuak Hmar trawng kan tih hi a ni ve lo va, Hmar hnampeng trawng hlui, a original ber a la ni zawk a. Chutiang kan hnampuite, a bul zawka inngaite hnena Hmar hnam hming leh Hmar trawng chu barh luih kan tum thrin avangin hnam inpumkhatna tura kan kalsiam a thruanawp thrin a ni. Hmar hnahthlak hrang hrang te, Old Kuki tih hnuaia awm leh awm lote pawh huikhawm kan duh takzet a nih chuan kan hmalak zel dan turah kan fimkhur hle a thra ang. Kan laichin unaute hnena kan kal hunah, ‘Keimahni hian ‘Hmar’ tih hming hi kan hnahthlak zawng zawng insuihkhawmna tura hnam aiawhtu turin kan lo pawm tawh a. Nangni chu Hmar hming a pian hmaa lo thlang tla leh pemdarh tawh in nih avangin, he hming hian inko lovin, hnampeng hming threuhvin in la inko reng a, chu chu keini pawhin a hmaa kan lo tih dan a nih avangin kan ngaithiam khawp mai. In trawng pawh hi Hmar hnampeng trawng fir a la ni a, keini trawng hman aia fir zawk, kan tualchhuak trawng a la ni. Amaherawhchu, hnampeng hming threuhva awm hi kan chak lohna bul niin kan hria a, chu vanga Hmar tih hming hnuaia inchhunfin kan ni reng a. A neitu bul zawk phei chu nangmahni hi in nih avangin, tun atrang chuan in khatah i lawi tlang tawh ang u’ tih ang zawnga kan sawi erawh chuan, phur taka an rawn luh ka ring. Chutiang chu ni lova, Seminar kan sawia kalte thluak laa thudik lova kan nawr chuan kan phel darh zel ang. Inti neitu bik anga thiltihna a awm chang a mahni ta anga rawn neih tumtute kha kan hnawt zam nghal a, insuihkhawmna kawng a tibo thrin. Chu chu Mizo thilah pawh kan harsatna lian tak pakhat a ni. “Hmar ni si, Hmar trawng i thiam na nge?” tih leh “Mizo ni si, Mizo trawng i thiam na nge?” tih hi a kahkhawk leh nghawng thuhmun chiah a ni. William Shalespeare-in, “Striving to better, oft we mar what’s well” a tih kha i hre reng ang u khai. Chuvangin, Chin Hills atranga Hmar hming piang daih tawha insawi hi upat hlawhnaa ngai sual pawl thlarau chawm hle mah se, boruaka pum hnawh mar ang mai mai leh mahni leh mahni inbumna a ni. A pian tawh si chuan a putuhovin eng vangin nge an hriat si loh? An hriat si chuan eng vanga lo hmang lo nge an nih? Mihring ngaihtuahna pangngai pu si, mahni hming pawh hre lo leh hmang lo an awm thrin em ni? Seminar thutlukna hi kan pawm dawn a nih chuan, Hmar hnahthlakte hi mahni hming hre lo leh hman nachang hre lo khawpa mawl leh huihphaiah kan puang tihna a ni. Chu chu ngaihtuahna pangngai pu tumahin an duh a rinawm loh. Hriatna tura beng nei chuan ngaithla ngun hle rawh se.
(April 30, 2005)

Hriattirna: He article hi ka thiam ang tawkin Mizo trawngin ka let a. Leh dik loh a awm nual ang tih ka ring bawk. A original Hmar trawnga ziak chhiar duh tan a hnuai-ah dah tel a ni. He article hi let chhawng turin a ziaktu Pu L. Keivom hnen atrangin phalna ka la lova, tin, a original article thehdarh phalna ka la bawk hek lo. A ziaktu phal loh thil a nih chuan a mi hriatthiamna ka dil lawk nghal a, nawtreh tura hriattir ka nih chuan ka nawt reh bawk ang. Mizo trawnga Lettu: Lianthanzauva


PHUOK FAWM HISTAWRI-2
By L. Keivom

Suo Khatna (Part One)

A little learning is a dang’rous thing;
Drink deep, or taste not the Pierian spring:
There shallow draughts intoxicate the brain,
And drinking largely sobers us again.
- Alexander Pope (1688-1744)

December 10, 2004 (1000-1600 hrs) khan Nuhmei Magazine Editorial Board huoihotin Young Learners’ High School, Churachandpur-ah HMAR TROBUL SEMINAR HMASA TAK 2004 an nei a. Hi Seminar-a hin mi parietin Paper an buotsaihai chu an tiem bakah mi paliin thu an hril a, hril tlangna an nei bok a. Chu Seminar thutlukna siem le ripawt, phek 35-a sei chu a huoihottuhaiin February 2005 khan a buin an insuo a. Hi thu hi thu poimaw tak a ni leiin hun tepter tak karah Sura favang lo enin ei hang bi thuok ding a nih.

Hi Seminar-a an thu chai tak chu an thutlukna siemah ei hmu a. Chuonghai chu (i) HMAR hming hi Pawihaiin an mi kona HMARH tia inthoka hung suok a nih; (ii) Hmarhai hung suokna Sinlung chu China ram Szechwan Province-a um a nih; (iii) Sikpui Kut hi Sanzawla an um laia an hmang tran a ni ta a, a hlapui khom hi Kristien ei hung ni hnunga an phuok a ni nawh, ti a nih. Tuta truma ei bi hman ding chu Suok Khatna (Part –1) chauh a nih.

Mi thaw dan pangngaiin Seminar papers-hai inchuon sa awm tak a ni vei leh, pakhat khom a thrang sa naw leiin mi hrang hrang thil thlir danhai hriet thei a ni naw a. Chuleiin, an thutlukna chu an thu fepui dan seng ni dingah ngai phot inla. A thupuia ei lut hmain inchik tlak dang pahni a um a. Pakhatna, hmun dangah Hmar hnam trobul suina Seminar mi dangin voi ieng zat hiel am an lo nei tah ti ngaituo loa hieng thila Seminar hmasa taka an puong top el hi a nih. Mosie le Johan angin, “A tirin” ti êm ruok chun an tran nawh. Pahnina, darkar ruk sung chaua Seminar paper pariet tiem le hril tlangna an nei el bakah mi pali thuhrilna hun le a bebawmhai thawna hun an nei el thei hi, an paper buotsaihai a thra taluo leia hril sap ding an nei naw lei a ni ngot naw chun, ngaisang an umin Seminar dang buotsai nuomtuhai chun an thaw dan hi indon chieng a, inchuk tlak ni dingin ka ring chu tie! Hmar hming trobul Hi Seminar hin Hmar hnam hming hung intranna chu Pawihaiin anni anga lu sipa sam ziel ve loa tukhnungkhura intom lem, Zo hnathlakhai laia unau sawm, Tukbemsawm tia an ko hlak, abikin Lusei hnam intihai an kona ‘Mer/ Merh/ Hmerh/ Hmarh’ a inthoka hung suok a nih ti a pom a. Chun, Mizorama inthoka Lusei lalhai opna hnuoia intâl suok, hmar tieng pana fehai chu Luseihaiin ‘Hmarho’ an ti leia Hmar hming hi hung suok a nih tia ngai le hril pawl hrim hrim chu ‘Hmar hming hrilhnawm tumnaah a ngai’ bok a nih.

Seminar-a an thu khing tak chu 1938 a sut Rev. Liangkhaia ziek MIZO CHANCHIN; kum 2000 a sut, histawrianm B.Lalthangliana buotsai India,Burma & Bangladesh-a MIZO CHANCHIN le June, 2004-a ka ziek PHUOKFAWM HISTAWRI a nih. Chu taka ziektu po po chun Hmar hming hi Mizorama inthoka hmar tieng pana Lusei lalhai opnaa inthoka tlan suokhai an kona hming a nih tiin an hril vong a nih. Chu thu char inziekna, Saptrong lekhabua chu Hmar hnam hming umzie a chuongna hmasa tak ni dinga ka ring, 1912 a sut, J. Shakespear ziek THE LUSHAI-KUKI CLAN ti ruok chu, a awrizinal taluo an ti lei amani ding, an inthrangtir sa ve nawh.

Seminar-a fehai sirtlukpui hi thudikah ngai ei tum tràl a ni chun, hieng zawna poimawhai hi lo thei loa don dinga a cho suokhai chu ning an tih: (i) Zo hnathlak hnamhai laia chi hlawm binghai inkona dinga hming tlanglawn ei hmang tranna ieng hun am a ni ta a? (ii) Pawihaiin hnung tienga sam intom Zo hnathlakhai, abikin Luseihai an kona hming Mer/Merh/Hmerh ti hi ieng leia Tukbemsawm dang tu khomin hnam hminga som si loa Hmar hnathlakhai chauin an som bik am a na? (iii) Tukbemsawm tia an hril vethai hi a tuhai tak hi’m an na? Pawi hnam ti lo po hnam sawm (tukbemsawm) chauh nia ei ngai a ni chun, chuonghai chu tuhai am ni tang an ta? (iv) Hi hming hi Hmar hming intranna le an lo inkona a ni si chun, ieng leia Hmar hnathlakhai khan an hnampui hming chu an hriet naw am a na? (v) A hrie an lo um pal khom ni sien, ieng leia an lo hmang ngai naw am a na? (vi) Ieng leia Hmar hnathlak thlang tla hmasahaiin tu chen khom hin Hmar an nih ti an la hriet chieng naw/ pom nuom naw zing am a na? (vii) Ieng leia pi le puhai thu le hlaah Hmar hming a chuong der naw am ning a ta? (viii) Vai Lien Voi khatna (1871-72) le Vai Lien Voi Hnina (1890-91) chen khom khan ei chengna ramhai sir siin, chanchin an ziekna hrim hrimah hnam chikte tea ngaihai hming chen a chuong laiin ieng leia ‘Hmar’ hming hi voi khat khom an ziek ve naw am a na? Vai Lien Voi khatnaa khan hmar tienga inthoka nor pawl chun Silchara inthokin Tipaimukh-ah an hung tung a, chu zoah Senvon zopuiah an kai tung a, chu taka inthoka trum thlain Tuibum vadung an zui a, Chiepui, Vanbawng, Khawlek, Khawlien, Parvachawm le Hmar umna khuo iemani zat an sir a. An inzinna thu hi chipchier takin Silchara um Political Officer Edgar-in ripawt a maksan bakah Lt. R.G. Woodthorpe-in phek 325-a sa, The Lushai Expedition 1871-72 a ziek a, kum 1873 khan a suok nghal a. Hieng thuzieka hai hin Senvon le khaw dang dang chu hril lo, Tuibum vadung chen khom an ziek hmai naw laiin, ieng leia ‘Hmar’ ti hming hi voi khat khom a chuong ve naw am a na? A san chu, hieng hun lai po po hin Chin Hills le Mizoram puo tienga Hmar hnathlakhai chu ‘Kuki’ tia hriet an la ni vong lei a nih. Seminar-hai thutlukna anga Hmar hnam hming hi Chin Hills-a um laia pieng a ni ta si chun, ieng leia kum za khat hnung daia khom an la hmang naw am ning a ta?

Hieng zawnahai laia mi a iengkhom hi phuokfawm thrang lo thudik besana ei don a ni phot chun Seminar thutlukna hi thu boruok mei mei a nizie hre thei nghal ei tih. Boruoka an in bawl tum suknghetna dinga thu le hla an fom khawmhai khom hi chik taka ei chanchin hlui le thu le hla sui hlaktuhai chun ngairuotna khawvela chenghai thu phuok khawm le pasal thra ramsuok anga lut chil ngam lo, titi lenglak besana ei histawri suituhai thu vuok thlak a nih ti hre thei nghal an tih. Chun, ei sawsaitia ‘intellectual bankruptcy’ hang nasatzie khom ngairuot thei nghal bok an tih. Ringvang thu phuokfawm le histawri tak tak chun Belzebub le Krista ang bokin inzawlna an nei nawh. Amiruokchu, 1 Lalhai 22:23 a Pathienin zawlnei zali zet hmura ‘thlarau khelhlip’ a sie ang kha ei hmûrah a lo sie ve a ni ruok chun ieng am hril tang ei ta!

Hnam tinin upa deua insâl hi ei tum vong a, Hmarhaiin ei thaw ve a ni khomin chu chu thil mak a ni hranpa nawh. Chun, Zo hnathlak, Chin Hill-a inthoka thlang tla peihai lai chu Hmar hnathlak tia hriethai hi a thlang tla hmasa le Bengalihai zu paw hmasatuhai laia mi ei nih ti hi thudik, sel ruol lo chu a nih. Kuki hming put hmasatu ei lo ni chun, Chin Hills-a inthoka a thlang tla hmasa pawl chu kum 1450 vel khan Tripura chen an tlung tah ring a um. Tripura Reng Dhanya Manikya inlal hun, A D 1490 lai khan Tripura suo tienga um Thanangchi rampuiah Kukihai an um tah ti rikawt a chuong hman ta a. Alexander Mackenzie buotsai The North-East Frontier of India (1884) a khom chuong hun laia Tripura Renghai le Kuki hnamhai inkara inzomna thu chu makmawa ngaiin a ziek sa ngei bok a (p.269-270). Chuong chu a ni chun, Lusei lalhaiin Mizoram an lut hun le Hmar hnathlak, thlang tla hmasahai inpem hun inkara hin kum 300 vel bek a tla tina a nih. Chutaka inthok chun Hmar hnathlakhaiin hma an lo tawn dan le Kuki hming put hmasatu an lo nizie chu suidon thei a nih. Amiruokchu ‘Hmar’ ti hming hi chuong lai chun a la pieng naw a, hriet khom an la hriet bok nawh.

A.D. 1700 hnung tieng Luseihai an hung thlang tla a, inthuruol taka hma an hung nor hnung chun anni do zo thei an um ta naw leiin Mizorama Zo hnathlak hnam hrang hrang lo chenghai chu an lalna hnuoiah an lut ta vong a. Chuonga chambang, Hmar pahnam hrang hranghai trong le Lusei trong inchok pol chun trong thar a hung ching suok a, chu chu Khawsak Trong an ta, chu trong chu tu laia ei hmang tah, Hmar Trong ei ti hi a nih. Chu trong thar hmanghai, Mizorama inthoka hmar tieng pana inpemhai chu Lusei lalhaiin ‘Hmarho’ an ta, chuonghai chun pahnama in ko ta loin hming tlanglawn dingin ‘Hmar’ ti chu an hung hmang tran a, chu taka inthok chun HMAR ti hih hnam hmingin ei hung hmang tah a nih ti hi ieng angin hnawl tum inla khom thil um dan a ni tlat leiin, chu chu ei pom thiem chun insuikhawmna lampui inhong pei a ta, ei pom nuom naw ruok chun konkawpui pei ei tih. Ieng leiin am?

Unau suopui insuikhawmna
Hmarhai hi tien laia inthoka tu chena pahnam zawnga fe hlak le intekem hlak ei ni leiin tu hriet hlaw zo loin ei umna sengah ei ning ningin ei khawsa hlak a. Sienkhom ‘Hmar’ ti hming hnuoia insuikhawm iemani zat ei hung uma inthokin kum 1900 vela inthok khan histawri phekah ei hming a hung inlang tran a, chu chu tu chena ei ngirhmun a la ni zing. Chuonga fe peiin, hming pakhat hnuoia intêl khawmhai chun hma ei hung sawn pei a, hmathruoitu takah ei hung um a, hmun hrang hranga indar le pahnam hminga in ko ei hnathlakpuihai chu insuikhawmpui dingin hma ei lak bok a. Ei hlawtlingna hmun khom a um a, ei hlawsamna hmun khom a um bok. Ei hlawsamna san pakhat laia mi chu tuta Seminar ei hril laia mi threnkhat lungril le ngaituona ang, chongkor mit put ei um lei niin a’n lang. Hmar hnathlak, ei suopuihai, Hmar hming a pieng hmaa lo thlang tla tah, Hmar la ni hman lohai umnaah ei fe pha leh, “Hmar ni si, ieng dinga Hmar trong i thiem naw?” dam ei ti ta mei mei a. Hi hi thil vangduoithlak tak a nih. A san chu, Old Kuki an ti hnuoia pahnam tam lem hi Hmar hming a pieng hmaa inpem dar an na, an trong khom Lusei trong le inchekpola inthoka suok Hmar trong ei ti hi a ni ve naw a, Hmar pahnam trong hlui, a original tak a la ni lem a. Chuong ei hnampuihai, a bul lema inngaihai kuomah Hmar hnam hming le Hmar trong chu bar lui ei tum hlak leiin hnam inpumkhatna dinga ei kalchawi a sukhnufum hlak a nih. Hmar hnathlak hrang hrang hai, Old Kuki ti hnuoia chuong le chuong nawhai khom huikhawm ei nuom takzet a ni chun ei hma lak pei dan dingah ei fimkhur hle thrang a tih. Ei suopui unauhai kuoma ei fe pha leh, “Keini hin ‘Hmar’ ti hming hi eini hnathlak po po insuikhawmna dinga hnam aiawtu dingin kan lo pom ta a. Nangni chu Hmar hming a pieng hmaa lo thlang tla le inpem dar tah in ni leiin, hi hming hin inko loin, pahnam hming sengin in la’n ko zing a, chu chu keini khomin kha hmaa kan lo thaw dan a ni leiin kan ngaithiem khop el. In trong hmang khom hi Hmar pahnam trong bul a la ni a, keini trong hmang neka inbul lem, ei tuolsuok trong a la nih. Amiruokchu, pahnam hming senga um hran hi ei hrat nawna bul niin kan hriet a, chu leia Hmar ti hming hnuoia insung khawm kan ni hrim a. A neitu bul lem hman chu nangni hi in ni leiin, tuta inthok chu in khatah inlawi tlang tang ei tiu” ti ang zawnga ei hril ruok chun, inhawk takin hung lut an tih ti ka ring. Chuong chu ni loa, Seminar ei hrila fehai thuok laka thudik loa ei nor chun sukhel pei ei tih. Inti neitu bik anga thilthawna a um pha pha leh mani ta anga hung nei tumtuhai kha ei hnot zam nghal a, insuikhawmna kal a sukchai hlak. Chu chu Mizo thila khom ei harsatna lien tak pakhat a nih. “Hmar ni si, Hmar trong i thiem naw maw?” ti le “Mizo ni si, Mizo trong i thiam nang e?” ti hi a kakhawk le nghong thuhmun char a nih. William Shalespeare-in, “Striving to better, oft we mar what’s well” a ti kha hre zing ei tiu khai. Chuleiin, Chin Hills-a ei um laia inthoka Hmar hming pieng dai taa inhril hi upat hlawnaa ngai suol pawl thlarau chawm hle sienkhom, boruoka phing hnaw mar ang mei mei le mani le mani inhlemna a nih. A pieng ta si chun a puttuhaiin ieng dinga an hriet naw am a na? An hriet si chun ieng dinga an lo hmang naw am a na? Mihriem ngaituona pangngai put si, mani hming khom hre lo le hmang lo an um hlak am a ni? Seminar thutlukna hi ei pom ding a ni chun, Hmar hnathlakhai hi mani hming hre lo le hmang nachang hre lo khopa intlaw le huiphaiah ei puong tina a nih. Chu chu ngaituona pangngai put tukhomin an nuom ring a um nawh. Hrietna dinga na nei chun ngaithla ngun raw se.
(April 30, 2005)



KHAMPAT BUNG / BUNGLUNG BUNG PHUN HMAA SULHNU

By- Do Thawnga

Min thlahtute Chindwin luidunga an awm laiin hriat tham leh chhinchhiah tlak sulhnu an neihte chu:- Homalin khawpui tlak lama Kettha (Kaksa) khuaah pagoda (sedi) lianpui an lo din a, chu pagoda ang chiah chu Phaungbin khuaah pawh an lo din bawk a ni. A pahnihin "Chin Phaya (Chin pagoda)" tih a ni a, a rei lutuk vangin a tlabal zo deuhthaw a. 1980 kumah siamṭhat tumin an rohlu phumte phawrhin an hai chhuak vek a, rohlu phum (enshrine) an hmuhte chu:-
1. Feipui ṭha tak, lal in an hawi/ken chi.
2. Lal in an koki atana an ah chi hrui hlai tak (golden strap, Kawl in Shwe-Sa-Lwai an tih) rangkachak leh dar inpawlh a siam, kawp khat.
3. Lung pher hlai tawk tak inphun, lehkha ziak awm (chhiar thei an awm lo).
4. Hmeichhe hman mi tuibur lu, lai, mawngdawm thir, chhunkhup kim (one set).
Budha lim leh sakhua chhinchhiahna lehkha leh a lem hmuh tur a awm lo. Tunah chuan an dawl ṭha a, tunlai leirawhchan (brick) hmanga cheimawiin tunah a la ding luah mai a ni. "Lehkha kan lo nei a, saphawah kan ziak a, uiin a ei zo ta" tih hi ngaihtuah chian a ngai a. Lungphera ziak rophum (enshrine) hi tun hnua researcher-ten enfiah a la ngai ang. (Source: U San Shwe, party Unit Committee upa, Kettha Village-in 1985 August kan khualzin honaa min hrilh a ni). Chutiang pagoda an lo din hun chu AD 1000 hma daih a ni ngei ang. Budhist-ah kan thlahtute an la lut hman lo a nih a chiang a ni. Heta pagoda kan tih hi Gautama hun hma daih aṭanga ro phumna an lo tih fo ṭhin a ni.

Chindwin luidungah kan pute an lo chen avangin a lui pawh "Chindwin" hming a pu a ni. Chindwin dung zuiin Monywa, Sagaing, Magwe, Mandalay, Irrawaddy, Yangon Division leh Arakan State thlengin a nawlpui chu an pem thla zel a, sulhnu pawh an nei zel a ni. A ṭhen chu Myittha Run luidung zuiin Kalewa aṭangin tlak lam panin an lo kal zel a, Kabaw valley (Kalemyo leh Tamu District) hi an rawn lut a. Chu hun chu AD 1000-1200 inkar a nih a rinawm.

Chindwin Luidunga Chambangte
Chindwin luidunga khua tam taka upa ka kawma, "Nangni hi in pute khawi aṭanga lo kal nge an nih? Shan, Kawl, Naga, China.. tu thlah nge in nih?" tiin ka zawt a. "Ka fapa, keini hi Shan, Kawl, Naga te nen inkungkaihna kan nei reng reng lo. Chin dik tak, mahni ṭawng thiam tawh lo kan ni zawk. Chindwin luidungah Kawl te nen kan inawmpawlhna a lo rei tak avangin Kawl ṭawng chauh kan thiama, Kawl-ah kan chang zo ta a nih hi" tiin min chhang a ni. [Wayungtha Village, U Aung Kyaw leh Daw Thin Yini te nupa nen kan titi -1982].

KHAMPAT/BUNGLUNG BUNG
I. Duhlian lam Version:
AD 1000-1100 vel khan Duhlian (hnunglama samtawm) hote lal Luseia chuan Khampat-ah Bung (Hmawng) a phun a, a phunlai hian Khampat lal (Chieftain) a ni. Tlangram an kai dawnin kan Chin mi dang zawng zawngten an hual ṭhup a, "He Bung hi a lo ṭhanglian ang a; a zar aṭanga a zung thlakin lei a thlen hunah kan thlahte zawng zawng he ram luahin lo kir rawh se" tia malsawm duhaisamin an lo phun a ni.
Duhlian ho chu AD 1170-ah Chin Hills-a Locom, Zakhua, Sumpui, Seipui an thleng vek tawh a, Chin ram thleng hmasa ber chu Mar (Lusei) ho an ni. Chin mite chuan khua kan din apiangin, mualah leh kawtchhuahah Bung, Hmawng, Pang te kan phun ziah ṭhin a, Khampat bung pawh hi Mar (Lusei) phun a nih a rinawm a ni, a ti. Tin, AD1170 vel khan tuna kan chenna Chin ramah Mar (Lusei) ho hi an lo thleng kim vek tawh a, a hmasa ber pawh an ni" tiin Pu Ngun To-a Dy. Secretary-in 'Laiphun thawhkehnak le khuatlaknak' lehkhabu-ah a ziak.
Keini Duhlian ṭawng hmangten kan hriat dan chu: Luseia chuan Locom khua a din hnu-ah a chhuahsan leh a, Tlaisun khaw mawng, Runlui daidul ber "taitiang" an a mite nen an daikai a, tuna Taisun khaw mawng zawlnuam takah khua an din a, rei loah in 100 a lo tlin tak avangin Zakhua an ti leh a. Chuta ṭangin Sumpui hmunah khua an din leh a, Lusei-a fapa Sumpuia a lal a, tun thlengin Sumpi Hmun an ti zel a ni. Sumpui hmunah hian Lusei-a a thi ni a ngaih a ni. Sumpui hmunah an khawsak lai hian tuna Tlaisun/Falam hmunah mi tumah an la cheng lo. Sumpui hmunah hian Luseia tute: Lamlira leh Sumhaua (Sumpuia fapa te) an piang a. Lamlira chu Sanghal umin a kal zel a, tuna Seipui hmun a thleng phei a, Seipuiah Khiangte nu nen an innei a, fapa Seipuia an nei a. Chu hmun chu Sumpui hmun aiin a zawl nuam a, a ram a dur ṭhat avangin Sumpui hmuna Duhlian-ho chuan an pan khawm a, Seipuia a lal a. Tuna Hualngo rama khaw hlui ber Seipui chu sakhua zawng zawng inṭanna leh ram awpna (Seat of Government) a rawn ni ta a ni. Sumpui hmunah English lo luh tirh 1892 khan in 130 an la awm a, tuna Tlaisun khuaah khian an khawm lut ta a ni. Tlaisun-Falam khi Duhlian-ho Seipuia an insawn hnu daiha Lailun-Sunthla aṭanga Hlawnkhaia thlahten Sumpui leh Zakhua inkara an din thar a ni a. Duhlian, Hualngo-ho hnuhawih hmun a ni. [Falam High School Centennial 2006, Pu Tual Luaia article leh 23.12.2003-ah Pu Tual Luaia nena kan titi].

Tunah Sumpui hmun chu luahtu awm tawh lo, khaw ruak a ni a. Leilung an laih changin thlana ruhrote an lai chhuak ṭhin a, lungpher-a hung thlan a ni hlawm a, Tian Hrang thlan ni lovin lei chhunga phum mai vek a ni an ti. Hlawnmual khaw lal Tian Hranga chu ralin an um a, thing chungah a lawn a, thing chu a ral Chhunchung ten an kit a, a tlukpuia a thi ta a. Lal a nih avangin lungpher, lungtungin a thlan an hunga an vui ta a. "Tian Hrang thlan" tia kan Chin mite thlan ro kan neih hmasak ber a ni. Nula, tlangval hla inlehah "Vak ruang nang Tian Hrang-ih thing chung dir an hau bang" tih hla a awm.
Luseia leh a thlahte chu an pung zel a, an ram darh zau zel a. Falam-Laizo ṭawng leh Halkha Laiholh chuan "Mar" tih a ni, Lakher-in Maw, Chhimlam Khumi (Paletwa) ṭawngin Tlengkawh/Tlaiku,Tedim lamin Duhlian tiin hming hrang hrang an vuah a ni. Falam Laizo pawhin Duhlian tih a ni ve tho. Mar hrulin keimahni leh mahni chu Hmar kan inti ve tho a ni.
Zinghmuh tlang thluan hnuaia hnar nei Phaului hnara Mangkheng, Tili, Tiphir, Lenhai, Thlanrawn, Tal, Ramthlo, Chuncung khua chhehvela Thalai (Seino) hoin an hmain Mar (Lusei) an lo awm hmasak thu an ziak thluah a ni.
Thantlang khua pawh khi a tirah Mar thlantlang, Hakha khaw mawnga Haithlan pawh a tirah Phailenzawl, Tlangkhua, Phutu (Tlangpi), Hriangkhan, Khawlhring, Zongte- tuna Hakha leh Thantlang biala ram tam tak khi Mar min tih mai Lusei leh a ṭhuihruaite luah hmasak ram a ni. Tun hnu 1775 AD-ah Hakha Zathang lal Lian Duna'n Thilin lal U Myat Sana leh a sipai 200 ruaia a um chhuah tak vek avangin Hakha Laiholh hmang Zathang, Chinzah, Khenglawt, Mualhlun, Hlawnchhing ramah a lo chang ta mai a ni.

1892 kum British ho record-ah in 200 achin chunglam Lusei ramah khua 17 niin tarlan a ni. Hualngo khua chu Sianglawi, Zopui in 761, Zampui in 538, Luangkawn in 620 a ni. A dang khua 12 chu Sailo khua a ni a. Ralte khua Mualsum in 420, Hmar khua Hmunpui in 84 an ni.

Kan pute lo darh zel chu a chunga tarlan bakah 1958 bial ṭhen hmain Falam bialah Hualngo khua 40, Lusei ramah khaw 12, Paletwa bialah khaw 4, tuna Kalemyo bialah khaw 12 kan ni.

Thilin lal Myat San leh Hakha lal Lian Duna um thlak ho a mipui: Khawlhring, Hnamte leh hnam dang dangte chu khua leh tui chang tawh lovin Zahmuaka thlahte lalna khua an bel zel a. Lusei saphun Thangur leh a pianpui Zadenga, Paliana, Rivunga, Thangluaha, Rokhuma thlahte chu lal an ni ta zel a, an zinga a chak ber Thangur hming puin an lal a.Vai (British)-in an luah (occupation) hnu-ah Lusei District hming an pu a Lusei saphunte lalna hnuaia awm zawng zawng chu Lusei tih vek an ni. (A.G. McCall, The Lushai Crysalis,1949- Aizawl D.C.)

1947 August-ah Lushai chu Mizo-ah thlak turin Aizawlah palai 50 rualin thutlukna an nei a, L. L. Peter, Lieutenant Superintendent-in a record a. 1954-ah India Lok Sabha-in a nemnghehsak a, Mizo an lo ni ta a. An ṭawng hman chu Duhlian/Lusei a lo ni a. Mizo State 1986 aṭang khan Mizo ṭawng hming a lo pu ta a ni. Burma rama cheng Mar (Lusei) ho chu Chin State hnuaiah Hualngo ṭawng/Hmar ṭawng hming puin a la tualleng reng a ni.

II. Sihzang mite sawi dan:
Kabaw Valley kan pute lo chen lai khan Nuaikai (Bunglung) khuaah an lo chengza a, tuna Yazagyo (Rajagriha) khua hi a ni. Chuta cheng ho zinga Halkha lal chuan Lungvar (Suangtang) a kawl niin Kawl-ho in an hria a, chhuhsak tumin an run a. Shan-ho pawh an chhehvelah an cheng ve tho a. Kan pute chuan Nuaikai (or) Bunglung (Buanlung)-ah Bung phunin "a zar aṭanga a zung thlakin lei a dai hunah kan thlahten he ram hi rawn luah leh rawh se" malsawm ṭawngṭaina an neih hnu-ah an chhuahsan a ni, an ti. Bung hi Lusei-te phun a ni a, keini Sihzangte hi Bunglung vengah kan awm a, nangni Lusei-ho chu Nuaikai Vengpuiah in awm a ni. Tedim leh Sihzangin Bunglung veng kan hlum a ni, an ti. Bung zar aṭanga a hram tla chuan lei tawng thei lo turin, kan hnua rawn cheng Kawl-hoin an sat chhum ṭhin a, a bulah an pagoda an din ta a ni. Tunah pawh Bung chu a la ding reng a ni, an ti.

Tin, tlangram pana an chhoh hian Tulsuk luidung (Segyi lui) an zui chho zel a, Fort White- Dimzang - Zangpitam- Thuklai, aṭangin Cimnuai-ah an intawkkhawm ta a. Cimnuai ramah Sih ṭha tak a awm a, chumi bel ho chu Sihzang, Sihzawl mi kan ni a. A piahah Sai tamna zawl a awm a, chumi hmun belte chu Saizang an ni leh ta mai a ni. Hualhnam, Hualngo, Hualhang te pawh Saizangah an cheng a ni.

Hakha leh Falam Pawi-hoin (Sontlung) Natchaung aṭangan tlangram an pan a ni. Duhlian ṭawng hmang, Paihte ṭawng hmang (Sihzang telin) leh Falam Pawi leh Halkha ṭawng hmang te, Mara leh Lantu, Senthang, Zophei, Zotung, Matu, Dai, Khumi, Mun, Kho te, Taungtha ho zawng zawng hi heng Nuaikai bunglung (Khampat) rama cheng za kan lo nih ngei a rinawm. A nawlpui chu Chindwin luidung zuiin an liam thla tam zawk ngei ang. A rin theihna chu 1947 kuma Census Population-ah Magwe Division-ah Chin mi nuai 2 leh sing 2 awm ni a chhinchhiah a ni. Biological Growth pawhin tunah hian nuai 6 niawm tak, sing sarih lekah an tlahniam hi awiawmna a tlin pha lo a ni.

Rinna (Sakhua) hi hnam a ni lova, pianna leh thlahtute (Ancestry) zawk hi hnam a ni.
Tlangram (Chin ram) pan dawna an hla:-
1. "Min hnawl e, min hnawl e, kan doralin
Kham phaizawlah, Buanlung kan vang khawpui
Zaleng ngira Sirh khua kan relna--

2. Pianna han thlir ila saktiang Kawlrawnah
Sinlungah thang hmasa kan pu Lianngai lo maw--
(Pu Thangsavunga 94, leh Pu Tlangsailoa te titi, June 26, 2009)
Sihzang pa fel Suang Khaw Muanga (Chin Uzi Chairman Maj. Son Kho Liana tupa) nen November 1, 2008-ah kan inkawmnaa a sawi chu: "Nuaikai or Bunglung (Buanlung) a kan pute Bung phun chu tunah pawh a la awm reng a. Yazagyo or Rajagriha hming hi kan pute chhuahsan hnua Kawl-ho rawn vuah ve mai a ni. Khampat a ni lo" a ti.

III. Tedim- Neihkhup Phun (Neih Khup Version):
"Bung phuntu chu keimahni Vangteh khaw dintu Neihkhup hnam kan ni" tiin Cin Sian Thanga MP (ZNC) naupa Hau Khan Enga sawi rin tlak tak a awm bawk. March 29, 2009 ah kan inkawmnaa min hrilh a ni. A sawidan chu: "Hman laia an hruaitute chuan tlangram an pan hma-in Khampat-ah Bung an phun a, an chhuahsan ta a. A hnu rei tak hnu-ah a Bung chu a lo lian ta em em a. Neihkhup hnam zinga an mi huaisen Thuam Tunga'n Kawl phaia Shan-ho chu a zu that chiam ṭhin a. A ral lu chu bawmranga phurin Vangteh khaw daiah a phum ṭhin a. Lungpherin a khuh a, tunah pawh a lungpherte chu a awm pheng phung mai a ni" a ti. "Khampat Bung ṭang chu a sat thla a, Vangteh khaw daiah a phun a, a lo lian ta hle a, 1952-ah khan a tlu ta a ni. Bung tlu chuan ṭang a rawn nei a, chu a ṭang chu a lo nungin tunah lian tak a ni leh tawh a ni" a ti. "Vuite hnam leh Neihkhup hnam hian Vengteh khaw dintu nih kan inchuh a, 2005 kum khan Neihkhup khaw sah a nih zawk thu Tedim Magistrate-in min nemnghehsak ta a ni" a ti bawk.

IV. Van Ulh-a leh Mang Awia phun:
Pu Khen Kil Liana (Senthang hnam, Lunghau khua, Hakha) nen March 21, 2009-ah kan inkawm a. Ani sawi danah thung chuan: Pu Van Ulha leh Pu Mang Awia te hian Khampat Bung hi an phun a; Van Ulh-a fapa Va Thlunga'n malsawmna thu a chham a, "Kan thlah (hrinsor) ho hi he Bungpui zarin zung a thlaka a zungin lei a vih hunah he ram hi rawn luah khat leh rawh se" a ti a. Tichuan, an vaiin tlangram pan turin Sontlung Natchaung aṭangin an chho a. Tlang chhip (Webula) an thleng chu Run ral lehlamah mei de an hmu a, an pan zel a, Lailun lungpuk hmun an thleng a. Lailunah rei tawk tak an awm a, thlah pawh an nei a. Tichuan, an kal chhuak leh a, tuna Mangkhengah khian an thlahte zinga Duhliana leh Duhala an hnutchhiah ta a ni.

Van Ulh (Vanhulh) a thlahte chu tunah Mizoram-ah (1) Vanchhung (2) Vankhawng (3) Vanhawih tiin hnam chi hrang hrangah an pung zel a ni.

Mang Awia fapa chu Taikhama a ni a. Halkha ram aṭangin Mizoram-ah an darh zau zel a, an unaua an thlahte chu Mizoram-a hausa tak takah te an zu dingchang zel a ni, tiin min hrilh.

V. Dai Mite Sawi (Dai Version):
Dai mite hi Matupui, Madu, M'gui Imnu, M'-da Imnu, Mungchaung ni tlakna ram, Paletwa biala Hmumtunu, Chengsanu, Mukchingding, Lungimnu leh Minbya bial (Arakan) rama cheng te an ni a; Saw, Lawngshi, Saku, Salin, Yaw ram te nena pianna inzawm vek an ni. Hman laiin Khampat (or) Bunglung hmunah khian, tuna Northern Chin Hills leh Lusei rama cheng te nen kan lo cheng za a. Hmelma ralin min do hma chuan khaw hrang hrang neiin Kabaw phai ramah kan lo cheng a.

Sava ek aṭanga ṭo Bung chu kan pawta kan khua Bunglung hmunah kan phun hnu-ah kan pemchhuak ta a ni. Khampat (or) Bunglung aṭanga kan pemchhuah hnu reife-ah Myittha luidung kan zui a, tuna kan chenna, Mindat ni tlakna ram, Kanpatlet chhehvel hi kan thleng ta a ni. Kawlram phaiah Thilin-a chengte, leh unau 5 lal chi: (1) Sailengma (2) Yaw Mangma (3) Saw Mangma (4) Hawnghengma (5) Calengma- a thlahte chu tuna (1)Thilin (2) Yaw (3) Saw (4) Lawngshi (5) Salin-ahte an chambang a. Keini Dai-ho hi Tlangram ka pan chho ta zela, hnam lian tak niin township 4, Mindat, Matupi, Kanpatlet, Paletwa bialah kan indap khat vek a ni. Kan hnungzuiin Cho (Khiu) or Mun-ho an rawn thleng thla ve a ni an ti.

VI. Cho (Khiu) or Mun-ho Sawi dan (Cho Version):
Cho (Khiu) or Mun-ho hi Mindat leh Kanpetlet rama hnam lian ber an ni a, politics-ah pawh hruaitu (predominant) deuh ber an ni. An thlahtu chu Phulung-a a ni. Falam biala Phur Hlum thlah Zangiat nen thlahtu pakhat Phur Hluma thlah chhawng zel an ni. An thlahtu Phu Lung-a chawiin an hnam hming (clan) pawh Lungtu an invuah a ni.
Burma ram Independent dawna Gen. Aung San-a Provisional government Chin Minister hmasa ber Vomtu Maunga (Thang Pet Maunga) kha Lungtu hnam a ni. Major Ha Sing, Commissioner Ning Ling, Kalemyo-a 1988-a Mah-Wa-Ta Chairman Maj. Aung Khin-a te kha Lungtu vek an ni a.

1972-74-ah Politics avangin jail ka tanga, Cho mi 10 kan tanpui a, an vaiin Lungtu thlah vek an ni. Chumi zinga mi 3 Shing Phe Ling (MP- Chin League), Thang Ki Mang H. A.(Hambung Thanga MP fapa), Haki-a JAT te hnena ka thu dawnte chu: "Tunhma Kabaw phaia kan lo chenho laiin Kawl ral a lo lian a, kan tlanchhuah hmain min thlahtu Phu Lung-a hian Khampat (or) Bunglung-ah Bung a phun a. He Bungpui zar aṭanga a zung chhuakin lei a tawng hunah kan thlah ten he ram hi rawn luah leh rawh se, tiin malsawmna phuisamin kan chhuahsan ta a ni. Kabaw phai kan chhuahsan veleh Myittha run kan pan a. Ka pianpui Phu Lung-a thlah tho, tuna Zangiat-hovin Tlangthlang (Min Le tlang), Khualsim tlang an pan chho a; keini chu Myittha lui dung kan zui zel a. Thilin ram kan thlenin kan zinga mi pakhatin len a deng a, tui chhungah rangkachaka chei Budha Pagoda niawm tak Sedi a khuh fuh ta a ni. Chu pagoda chu a awmna lui tui an hruai penga an thliar kang a, lian tawk takin an dawl sang ta a. A hmingah Shwe-Kun-Oak (Sui len khuh) Phaya an lo vuah a, tunah a la awm reng a ni, an ti. Chuta ṭangin tlak lam pana 'Maw' lui dunga lut chhote, Kyauktu thlenga kal thla te, kan ni hlawm a ni. Tunah Vomtu, Rampang, Hambung bial te, Mindat bial zau zawk luahtu-ah kan pung zel a ni. Khampat Bung phun aṭanga vawiin (2008) thleng hian inthlahchhawng ṭhang 22-na kan ni" an ti.

Chuvangin:
Khampat-Nuaikai-Bunglung Bung phuntute chu:-
1. Keini Duhlian ṭawng hmang ten kan pu Luseia phun niin kan sawi a.
2. Sihzang ten "Nangni Lusei ho phun a ni" min tihpui bawk a.
3. Halkha rama Historian Pu Ngun Toa'n, "Mar (Lusei) ho hian an phun a ni thei ang. Tu hnam pawhin khua kan sah hian mualah emaw, kawtchhuahah emaw Bung, Hmawng, Pang kan phun ziah ṭhin a ni" a ti a. Amah Pu Ngun To-a vek hian, "Kan Chin mi zinga Tlangram thleng hmasa ber Mar (Lusei) an ni a. A ṭhuang hnihnaah Tedim rama mi, a ṭhuang thumnaah Lai (Falam leh Halkha) kan ni" a ti bawk a ni.
4. Vangteh khua (Tedim bial) a Neihkhup hnamin keimahni phun a ni a. A ṭang sat thlain Vangtehah kan pu Thuam Tunga'n a phun leh a. Tunah pawh Vangtehah lianpui a la awm a ni, an ti.
5. Halkha ram Senthang hnamin Pu Van Ulh-a leh Mang Awia phun a ni. Van Ulh-a fapa Van Thlungan malsawm ṭawngṭaina a nei a, tunah an thlahte chu Mizoram-ah Vanchhung, Vankhawng, Vanhawih tiin hnam hming hrang hrang puin an darh zau zel a ni an ti.
6. Daimi- Matu mi, Paletwa, Mindat, Kanpetlet leh Thilin, Saw, Lawngshi lama pung darh zel ten, "Sava eka ṭo Bung kan pawta kan phun"an ti a.
7. Mindat biala Lungtu (Phulung- Phur Hlum) thlah hoin, "Kan phun a, tun thleng hian ṭhang 22-na a ni ta e" an ti ve tho a.
Khampat/Bunglung bung hi kan thlahtu ten a rualin an phun a, hotu bik an awm nge, tu phun ber hi nge ni thei tih hi ngaihtuah a ṭul ang. Kan tlem laia chengza a lungruala kan lo phun pawh a ni mai thei. Zawngte tui hauha hauhin ta bila neih turah ka ngai lo.
Kanpetlet bial, Mindat bial leh a chhehvel Matupui, Paletwa bialah 1972 kum aṭanga Kristiannain a luh chilh ṭan hma khan, khaw tinin Mual laiah emaw, dai pawnah emaw Bungpui (or) Hmawngpui bulah khaw raithawiin khawtlangin an pathian ṭheuh an bia a, vawk, kel, ui te an talh a, mipa chauh in ruaiṭheh in an ei ṭhin. Puithiamin a phuisam zawhah ruai an kil ṭhin.
Hmawng (or) Bung kung bulah mipa pakhatin artui pum khat zel rai then nan an rawn keng a, rua or thingtuai hlam chen vel a hmawrah ṭhuam 4-in an sat thler a, hmawlh an zep kaktir a, artui chu an tar ṭhin a. A ṭhenin artui chhip an tuk keh a, dizaiin an hawlha malsawmna an dil a. A ṭhen chu a himin an tara malsawmna an dil bawk. Chuti chuan, Bung (or) Hmawng hi mahni khua ṭheuhin chunglam malsawm dil nan phun makmawhah ngaiin khua tawh phawt chuan an nei ṭheuh a ni. Bunglung (or) Khampat-ah Bung hi an lo phun ngei a, a thawnthu hi kan Chin miten kan sawi thei zel niin a rin theih a ni.
Hmawng (or) Bung, Pangte hi tar an dam rei thei hle a, thawnthu a chuang tlak hmuh tur pawh a la awm nual a ni. Entir nan, Tuibual khua field bula Mang Khaia lu tarna. Bochung khaw daiah Phunchong lianpui a awma, Chongthu-ho phun ni a ngaih a ni. Bung hi khua chhinchhiah nan Pawi, Mar, Cho etc. in kan phun ṭhin zawng a lo ni.

BUNGPUI NI LO NARIAL THUNG
Kabaw phai (Valley), Kalemyo chhim lamah Lai (Pawi) ho hi an lo khawsa bik nia lanna a awm a. Kalemyo aṭanga mile 30 hla Tangsa (Tintha) khua khu tunhma a Falam leh Halkha (Lai) ho chenna bik ni ngeiin a lang. Tangsa-ah lal inpui kulh hlui a awm a. Chu mi run tur ni awm takin Duh Manga hi ral a thiam in a huaisen hle a ni ang, a nupui Dardini hla aṭang hian-
Duh Mang Kawlah hran rel ta ngai,
A rilrawng aw hmang rawl lo len;
A ril rawng aw hmang rawl lo len,
Chirh dum fu le Ban hmin hua lang.
(A chhan: Duh Manga Kawlah ral run turin a thawk chhuak chawl lovin, a ril ṭam tak ang maw; Chaw lo in ril ṭam tak ang maw, chirh dup fu leh Banhla hmin thawn ka nuam mang e. Dardin-i phuah)
A hong suak i Tangsani khir lang Kawl rawnin,
Kip men zun ul lang e, Samal sawm bang ten.
(A chhan: Tangsa mi Kawl rawnan a lo chhuak ta khir theih nise la aw- Kip Meni zun a uaiin Sa aih ni ang mai a ulh (serh) ka nuam mang e.)
Za zawng zo bang kan ṭian a fah chu nang le kai,
Tangsa khua tiang thang seh kan bia zing ri rai.
(A chhan: Kut in kuah tawh hnu inṭhen leh ang mai kan inṭhen natzia hi Tangsa khua thleng khawpin kan thu hi thang law law teh se.)
Tangsa khua leh a chhehvela an awm ho laia an biak pathian tlang chu tuna Kukku khaw lua Bawng ṭhuam tlan (Nua-Le-Poh) khu a ni a. Halkha ram zatve laiin pathiana an lo neih an khaw hrum (an khaw sakhua) a ni. A chhehvela ram vahnaah Myauksi khua police Captain Ing Hlun'an hman lai bengbeh, achhung tlak, a pawn rangkachak tui luan kawp khat a chhar a, Chin bengbeh an ti a ni.

Narial Kung Peng Pung Zel (Coconut grove)
Lai-ho Kawlphai aṭanga tlangram an kai dawnin tuma Natnan khuaah Narial an phun a, "Kan thlah ten he ram an rawn luah leh hma loh lo nung reng rawh", tiin malsawmna pein an phun a, a bulah tuikhur lian tak an lai a. Hmalai leirawhchan (Ancient brick) per hlai pui puiin an dawl a ni. May 5, 2004 khan ka fapa Zadawla nen kan va en a. Narial chu kung 9 a la nung ṭha a, kung 2 a thi mawih tawh a. A bul pawh lui lung lian fe fein an hung a, a bulah Natnan khua dintu kum 130 vela mi U Ye Hla a lung phun a ding bawk. Hei chu hmanni lek a mi a ni. 1980 Tahanah Chin National Day hmang tura Council office-ah kan meeting-naah Chekan lal Pu Hrang Tin Khama sawi chu- Natnan khuaa tuikhur bulah Narial kung chawr thar leh zel a awm a, Kawl-in "Ung-Pua" an ti a. Natnan lalpa-in, "Hei hi nangmahni thlahtute phun a ni. An chhechham ang chiahin a peng zel a. Tunah a la pung zel a ni. Tuikhur pawh nangmahni laih a ni a. He ram hi in ta a ni e. Mikhual in ni hauh lo", min ti a, va en ve teh u- a tih kha hre rana en kan ni.
Khampat Bung nge Bunglung (Nuaikai) bung tih kan ngaihtuah laiin Natnan khuaa Narial khu a fiah zawk mah mah zawk lo maw. Narial kungin zang a saih (shoots) a, a kungpuiin a awm tih hriat tur dang kan nei ngai em le!!

(HLCA Jubilee lehkhabu tan Pu DoThawnga in July 6-13, 2009 a ziak a ni)