Tuesday, 22 May 2018

KHAWLHRING HNAM LEH ZO HNAHTHLAK HNAM THENKHATTE INLAICHIN DAN


KHAWLHRING HNAM LEH ZO HNAHTHLAK HNAM THENKHATTE INLAICHIN DAN
-Zohmachhuana Khawlhring


Khawlhring Hnam thlahtu bul chiang taka chhui hlat theih ber chu BERHVATEA a ni a, Berhvatea hian fapa pahnih Saivatea leh Chûnthanga (Pawi/Lai Hnam zinga Chhunthang nen hian ngaihpawlh loh tur a ni ang) a nei a. Saivatea hi a upa zawk a ni. Berhvatea hi MIVAM HNAM a ni a, chu chu HNAM THIANGHLIM tihna a ni. Chûnthanga hi an hunlaiin hnam dang ten Faihriam hnam tiin an ko thin a, FAIHRIAM tih pawh hi Hnam Thianghlim tih nen thuhmun a ni. Chûnthanga fapa te chu: Khualhringa, Vangchhiaha, Milaia, Nelriama, Pautua leh Thlautea te an ni. Khualhringa hian fapa pali a nei a, Midânga,Thurtima, Pialtela, Lûngena te an ni. Vangchhiaha hian fapa 6 a nei a, Dochil, Invang, Theiduh,Tlukte, Vanghawi, Zapte te an ni. Pautua hian fapa 4 a nei a, Buangzal, Chhingate, Chhehlawn, Tluangate te an ni. Khualhringa pianpui u leh nau te leh fate hming hi tun hnuah chuan Khawlhring chi hming an lo ni ta a ni. An hnam khaikhawmtu berah KHUALHRING tuna KHAWLHRING tia kan lo hman tak hi Khawlhring tlanga Khawlhring lalram ropui tak dintu Khawlhringa khan a lo hmang daih tawh a ni. Hei hi AD 1400 hma lam daih niin a lang. Mi thenkhat ten thlang kan tlak hnu chauha min khaikhawmtu hnam hming atan Khawlhring tih hi hmang ta chauh anga an sawi thin hi thu belhchian dawl lo a ni.

Khawlhring hnam te hian tuna kan chenna Mizoram leh Mizo hnam humhalhna kawngah an lo thawhhlawk em em a ni tih kan hre thei a. Khawlhring lal ropui leh Khawlhring tlanga lal hnuhnung ber Lalmichhinga atanga chhuan 9-na Pu Challianthanga'n a fate hnena a thurochhiah a sawi chu hetiang hi a ni: “Lallula'n Thlanrawn Pawih ho a rawt tuma a pasal tha hmingthang leh a chhuan ber ber te kha Khawlhring pa ho kan ni a.  Pawih ho thi bang Tuilehluang thlenga uma that leh vektute pawh kha Khawlhring pa ho kan ni.  Mi kawlh leh huaisen hnam kan ni tih hi rawn theihnghilh suh ang che u" tiin. Hei hian Khawlhring pasaltha te kha mi huaisen doral hmaa tlan chhe ngai lo, mihrang sahrang hmaah zam ngai lo an ni tih a tichiang hle awm e.

Khawlhring hnam hi Mizo hnamah hian kan in phun nghet em em a, Mizoram state chhung leh pawnah kan in zar pharh nasa hle a, Mizo hnam zinga hnam hlawm lian ber kan nih loh pawhin a hnam hlawm lian ber zinga mi kan nih hial a rinawm.  Mizoram leh Mizo hnam tan hian vawiin thlengin sawrkar, kohhran leh thil dang dangah sulsutu mi pawimawh tak takah Khawlhring te hi an tang a ni tih kan hre thei awm e. Amaherawhchu, Mizo hnahthlak hnam hrang hrang zingah chuan inlakhranna rilru (hnam feeling) nei lo ber leh Mizo hnahthlak hnam zawng zawng deuh thawin an hnama an sengluh tak hnam kan nih avanga mahni hnam tobul chhui chiang lem lova awm ta mai mai kan nihna erawh historical researcher-te thlirna tukverh atanga thlir chuan a pawi hle awm e. Mizo hnama kan in phun ngheh tlatna erawh hi chu sawinghinin awm mawlh lo se.

Khawlhring hnam leh Zo hnahthlak hnam thenkhat te inlaichinna Khawlhring historical society-in research a tihna atanga kan hriat chian theih chinte han tarlang ila:

(1)  Khawlhring leh Biate inlaichinna:
Berhvatea fapa Chunthanga nupui hi Biate hnam a ni a. Biate lal Lalkhanga fanu Lalzaii nupuiah a nei niin an sawi a.  Khawlhringa nu hi Biate hnam a nih miau avangin Biate ho nen hian an inti chhungkhat hle a, an chhungkhat an unaute an ni reng bawk a ni. Biate tawng chuan Kholring an ti. Biate leh Khawlhring chu nu hmun pa hmun hrin an ni e tia sawi thin a nihna chhan pawh Khawlhringa nu kha Biate hnam a nih vang a ni. Khawlhring lalram huam chhungah Biate ho hi thahnem tak chu Khawlhring zingah an awm ve ngei niin a lang. Biate hnam zingah Khawlhirng kan ni inti an lo awm ve a nih pawhin an mawh love.  Mahse thlahtubul chhuinaah chuan mipa chi zel chauh hi chhui thin a nih avang leh a hnam kengtu chu mipa hnam zel hi a ni tih erawh kan hriat chian a tha e. Biate te nen inlaichinna kan neih avang hian Khawlhring te chu Hmar in ni e an lo tih phah ta niin a lang.

(2)  Khawlhring leh Thiak inlaichinna:
Chunthanga leh Lalzaii Biate (Biate hnam lal Lalkhanga fanu, hmeltha leh hleitling taka sawi) fapa Khawlhringa (Khawlhring hnam thlahtu) pianna khua hi Thiak khua niin an sawi a. Mizoram state chhunga mi ni lo Chin Hills (Burma) a mi zawk niin an sawi. Hetianga inlaichinna kan neih avang hian Thiak ho hian Khawlhring ho hi an ti unau em em a ni.  Hei vang hian Khawlhring te chu Hmar in ni e min lo tih phah ta niin a lang. Khawlhring lalram huam chhungah Thiak ho hi thahnem tak chu Khawlhring zingah an awm ve ngei niin a lang. Thiak ho hi kan laichin unau te an ni e.

(3)  Khawlhring leh Halkha inlaichinna:
Khualhringa tupa Hauchema nupui hi Bawmzo a nia, Bawmzo te hi Lai/Pawi hnam an ni a, Hauchema (Khawlhring Lungen) tupa Zakuala (Khawlhring Lungen) nupui hi Ngunnu-i Lai/Pawi Halkha hnam a ni bawk. Hetianga Lai/Pawi hnam te nena in neih pawlh nuaih an nih avangin Khawlhring te hi Lai/Pawi Hnam an ni e tih a lo chhuah phah ta a ni mai awm e. 

(4)  Khawlhring leh Fanai inlaichinna:
Fanai lal ropui Rorehlova hi a naupan laiin a nu leh pa Pawi ralin an thah sak a, Khawlhring hovin Rorehlova hi Sailo lal ho hnenah an tlan luh pui ta niin an sawi. Selesih sangsarih khua din a nih hun lai khan Rorehlova hi naupang te a la ni tih kan hre thei a, Lallula hian pianpui unau mipa a neih loh avangin a pianpui unau ang maia neih niin an sawi. Selesih sangsarih atanga Samthang khuaah Lallula a in dana lal tlang a thut khan Rorehlova hi Lallula hian amah zui ve zel tura a ngen avangin a zui ve zel tih kan hre thei a, a bul hnai khuaah Lallula hian a lal tir ve niin an sawi bawk.
Fanai lal awmna apiangah Khawlhring pa ho hi lal upa (tun laia Minister ang), Pasaltha leh Puithiam an ni deuh zel tih kan hre thei a. Dawisa kil ho theiin Fanai ho nen hian an lo in siam a, unau angin nghet takin an khawsa ho ta a ni. Fanai ho nen hian thisena in unau ni lo mahse thuthlunga unaua in siam an ni. Mizoram state chhunga Fanai lalna ram zawng zawngah Khawlhring ho hi thahnem tak tun thlengin an la awm a ni. Khawlhring te hi Lai/Pawi Hnam in ni e min tihna chhan pawh Fanai ho nena an in tih unau vang leh an zinga an chen vang hi a ni mai awm e.

(5)  Khawlhring leh Ngente inlaichinna:
Khiangte ho leh Ngente ho an indo do a, Ngente ho hian chak dawn lova an inhriat avangin Khawlhring ho hi Khiangte ho dopuiah an sawm ta a, tichuan Khiangte ho chu an hneh ta a, heta tang hian Ngente leh Khawhring te hian unau a insiamin Dawisa an lo kil ho thei ta a ni. Hetianga inlaichinna an lo neih avang hian Khawlhring te chu Paite hnam in ni e an lo tih phah ta niin an sawi.

(6)  Khawlhring leh Sailo inlaichinna:
Sailo lal ropui Lallula nupui kha Khawlhring a ni. Lalmanga (Mangpawrha) nu kha a ni. Hei hi Hualngo hoin Sailo ho hla an phuah elnaah kan hmu. 

"Khawlhringfa Mangpawrha, fentialah Lalsavunga,
Thlang vaipui tel lo chuan ka awm khua,
Bel ang i suan lawng nge (lovang)" tiin.

Tin, Zadeng lal, Lalchungnunga Tuahzawl lal in hla a phuah elnaah hian chiang takin a lang bawk.

"Khawlhring tuchhuan Lalmanga fam ta si e,
Lalchungnunga'n tunge ka do tak ang le!" tiin.

Khawlhring thahnem tham takin Sailo lal an belh avang khan Sailo lal awp huam chhunga Khawlhring awm te kha Lusei an ni e an lo tih phah mai niin a lang.

(7)  Khawlhring leh Bawmzo inlaichinna:
Khawlhringa tupa Hauchema (Vanhnuaihauchema tia hriat lar) (Laltuaka Sailo fapa Hauchema nen ngaih pawlh loh tur a ni ang) khan nupuiah Bawmzo (Bawm) a nei a, hei hi Pangzawl (Chin Hills) nula hmeltha Chawngvungi ngaizawngtu, nupui atana rima nupuia nei ta Sawngkhara chanchinah kan hre thei a, Sawngkhara hi Hauchema fapa a ni. Chawngvungi nu chuan Sawngkhar hi a lo duh lo hle a. Sawngkhara chuan a va rim leh a. Pawn atang chuan, ‘Chawngi, kawng min va hawn rawh, Sawngkhara ka lo leng e’ a han ti a. Chawngvungi nu chuan, ‘Bawmzo fa leh Paikawng chu tuichhuarah riak rawh se,’ a tihsan mai a.  Sawngkhara chuan, ‘Ka nu Bawmzo ni mahse ka pa Vanhnuai Hauchema’ a’n ti a. Chu veleh, ‘Chawngi va hawn rawh le’ a ti a.  Kawngkhar chuan ‘Rikrak’ a ti vat mai a ni an ti.
Bawmzo (Bawm) te hi Mizo historian te chuan Pawi/Lai hnam zingah an dah. Hauchema hi Lungena fapa a ni.  Khawlhring te thlang an tlak khan thahnem takin Bawmzo (Bawm) ho hi an zui thla ngei a ni tih kan hre thei a. Khawlhring tlanga lal hnuhnung ber Lalmichhinga thlah kal zel Tinthata thlah peng te pawh an la awm ngei tih kan hre thei a ni. Hetianga Bawmzo (Bawm) te nen an in chenpawlh avang hian Bangladesh (East Pakistan) sawrkar phei chuan Bawm hnam chi peng 18 a recognised zingah Khawlhring te hi a telh ve ta hial a ni. Bangladesh sawrkar offical record-ah chuan “Khualhring” tia dah a ni. Bawmzo (Bawm) ho hian “Khualring” tiin an lam thung.  Bawmzo (Bawm) te nena inlaichinna thuk tak an lo neih avang hian Khawlhring te chu Lai/Pawi hnam in nia lawm an lo tih phah ta niin a lang.

(8) Khawlhring leh Reang/Bru inlaichinna:
Tripura state-a Reang/Bru hnam zinga khawsa Apeng ho khu Khawlhring chi peng an ni a.  Anni ho hi thlang tla hmasa pawl tak a nih a rinawm. Apeng ho hi an thahnem tham hle.

(9)  Khawlhirng leh Pang inlaichinna:
Pang ho zingah Khawlhring ho engemaw zat an awm ve a. Hei vang hian Pang ho hian an ti unau em em niin a lang. Mahse thisena inlaichinna hnai tak kan neih erawh kan hre thei tawh lo a ni. Pang ho hian Khawlhring te hi KHUALRENG an ti a, an hnamah min seng lut hial reng a ni.

(10) Khawlhring leh Darlawng inlaichinna:
Darlawng ho zingah khuan Khawlhring thahnem tham tak an khawsa thin a. Hei vang hian Darlawng ho hian an hnamah min chhal ta mai niin alang.

(11) Khawlhring leh Vangchhia inlaichinna:
Rev. Liangkhaia khan Khawlhring te leh Vangchhia te hian bul zawk nih an inchuh niin a ziak a, mahse hei hi khawi emaw laia pa titi thiam thusawi a dawnsawn a ziak mai niin a lang.  Chhui chian dawl lo thil a ni. Khawlhring te leh Vangchhia te hi thlahtubul thuhmun, nu leh pa thuhmun, Chunthanga Faihriam/Mivam leh Lalzaii Biate te fapa, thisen inzawm unau ngei an ni e. K. Manliana (Keimanliana), Khampat khawdintu sawi danin Vangchhe pa farnu in sawn a pai atanga Khawlhring hi lo piang anga sawi pawh hi chhui chian dawl lo thil a ni. Pa titi thiam takin a chhui dawnna a sawina mai niin a lang. He thu hi Hmar lal mi fing tak tak leh Khawlhring tawng pawh la thiam ngat Pu M. Laldailova chhuidawnna nen a in persan hle bawk. Vangchhia zingah a zatve aia tam mah hian an hming bulah Khawlhring tih an hmang niin a lang bawk. Khawlhring tlang pui bul hnai te ah Vangchhe tlang a awm a, a hranpa in lal tlang te zawk changin an lal ve a ni. Khawlhring tawng vek an hmang thin.  Vangchhia te hi sawi hran emaw theih chi niin a lang lo e.

(12)  Khawlhring leh Pautu inlaichinna:
Mi thenkhatin Pautua hi Vangchhiaha fapa angin ziak an awm leh zeuh thin a, hei hi an hriat sual vang niin a lang. Chunthanga Faihriam/Mivam leh Lalzaii Biate te fapa, Khawlhringa pianpui unau ngei a ni e. Pautu te hi sawi hran emaw theih chi niin a lang lo e.

(13)  Khawlhring leh Saivate inlaichinna:
Saivate hnam tam zawk hian Hmar emaw an in ti hial awm e. A thenin Khawlhring an in ti bawk. Khawlhring thlahtu bul chiang taka chhui hlat theih ber Berhvatea khan fapa pahnih a nei a, Saivatea leh Chunthanga. Chuvangin, Khawlhring te nen hian thlahtu bulah thuhmun an nih avang hian Saivate hnam hian Khawlhring an in ti a nih pawhin an mawh love, kan thinsen zawm pui te ngei an ni e. Mivam hnam (Hnam Thianghlim) ngei an ni a, Khawlhring hnam chi zinga tel thei ngei an ni e.

(14) Khawlhring leh Faihriam (Faihriem) inlaichinna:
Faihriam (Faihriem) hnam chanchin kan hriat theihna hmasa ber chu lal Salawnkhara kha a ni. Salawnkhara kha Faihriam hnam a ni a, lal ropui tak a ni. Salawnkhara kha Lersia te laichin hnai unau a ni tih kan hria. Lersia leh Singaia te feh hlanin an farnu neihchhun Ngirtlingi chu Salawnkhara nupui Cherhchawngi dam thei lo thawi nan an hmang tih kan hria a. Hei hi Mizo history-ah mihringa in thawi hmasa ber an ni hial awm e.  Berhvatea kha Mivam hnam tih kan hria a. Mivam tih leh Faihriam tih hi thuhmun a ni. Berhvatea tih loh chu Mivam hnamdang hriat leh an thlah kal zel hriat kan nei lo. Berhvatea fapa Chunthanga Faihriam leh Lalzaii Biate thlah kal zel te hian KHAWLHRING HNAM kan inti a, Saivatea thlah kal zel ten FAIHRIEM (FAIHRIAM) an la in ti mai niin a lang e. Thlahtu bul thumun kan ni.

11 comments:

  1. A bengvar thlak tak zet a ni👍

    ReplyDelete
    Replies
    1. Ka inchhiar zau a, ka hriat dan chuan Bervatea fate Saivatea leh Chhunthanga pa hi MIVAM hnam ania, Chhunthanga hunlai hian hnam dangten Faihriem tiin an ko thin. Fai(Thianghlim) Hriem (Mihriem/Mihring) Mi thianghlim.
      Mivam(Hnam thianghlim) tih nen athuhmun reng mai. Chhunthangan mumang aneih avangin khan Saivatea'n Faihriem kan nih hi Faihriem in mumang kan nei ngailo tiin thianghlim ta lo ah angaia, tu samkhuih nge i tawmni tu tuiin nge ilu I suk ithianghlim ta lo anih hi kan in ata chhuak rawh ati hial anih kha
      Lungchhe takin achhuak a, Biate khuaah LalZaii biate Lal Fanu anei anih kha Lalzaiin nau atluanlo em em a Zankhat chu amumangah An khaw thenawm Thiek ho khuaah nau hring Turin amangah hrilhin a awm a, adam tawh ang tiin.
      Khual khua ah chuan ava hring ngei a Khual khua a hrin anih vangin khuolhring/khualhring tih alo ni ta a, Khawlhring thlahtu alo ni ta a
      Fa an hrin leh dawn pawn Van(thingkung chikhat ) hnuaiah dah ula adam ang tiin Lalzaii mumangah hrilhin a awm leh a Van thingkung hnuaia andah ta ngei a, chuvang chuan van thingkung hnuaia sie/dah Vangsie Vangchhia kan tih thlahtu bul hi alo nita ani an ti.
      Khawlhring leh Vangchhia te hi Nu leh pa thuhmun Chhunthanga Faihriem/Faihriam leh LalZaii biate Biate Lal Fanu fate fa anni tihna nih chu Khawlhring leh Vangchhia te hi unau nu hmun pa hmun kan ni tihna anih chu

      Delete
  2. Tha hle mai.. Source hi awm thei zel se ka van duh

    ReplyDelete
    Replies
    1. Beng a tlai e.A ziaktu a fakawm. Rawn duhna che ka nei, inbiak pawhna No. ka va duh em.

      Delete
  3. Khawlhring tawng hi enge Lusei tawng nen danglamna???

    ReplyDelete
  4. Bru/Reang hi khawlhring Laichin an ni tak tak meuh maw. Tuna MIZO kan tih tak, kan zavai telna hnam nen pawh hian kan in mihran viau hian ka hria a.

    ReplyDelete
  5. Ṭawngkam ka thiam lemloh avang hian,
    Sawi zau hi ka chak ve ṭhin, mahse, ka thei lem lo a,

    Upa lam, ka rawn kual tam tak(kan hnam chi peng te, ka chhui kual na ah) te hian, Khawlhring hi, hmar hnam peng ah an telh deuh fur a,

    Ziak ve ṭhin tam tak hian, in sawi hrang leh ang lawi bawk si a;
    Tin a bik in, pautu phei hi chu, Hmar hnam peng dik tak, ti a, tet lai aṭanga kan lo hriat dan kha ani ve ṭhin bawk a,

    Tun hnu ah, in han in sawi hrang ta nuaih hlawm mai hi, a mak angreng ka ti,

    Chhui hlat theih ber aṭanga en ho dial dial, chunga chhui chian vek mai hi a chakawm ka ti thin👍

    Mahni, hnam peng hriat chian tluk a, chakawm hi a awm lo ve bawk ania, chik mi tan chuan 👍

    Eng pawh ni se, a bengvar thlak ṭhin e.

    ReplyDelete
  6. Man leh mual chungvhang bikah

    ReplyDelete