MIZO HI KHAWI ATANGA CHHUAK NGE KAN NIH?

MIZO HI KHAWI ATANGA CHHUAK NGE KAN NIH?

(Zofate te hian CIVILIZATION ropui tak kan lo neih tawh ka ring. Rûn kam velah siapsuapin kan inthuam tih kha a hnawl theih loh va, kan culture a hnung tawlh a ni. Than tlâng vêla an awm lai khan Pu K. Zawla chuan heti hian a ziak a. ‘Tlâng sâng taka awm an nih avângin an vêla mite chuan Zomi an ti a. Ni khat chu pa pakhat hian sanghal muhil lai mau feiin a vit hlum a, “Keimah Mizopa, phulraw chawia sa tin kâpa,” tiin hla a phuah a. Heta tang hian Mizo tih hi a lo chhuak ta niin upate’n an ring,’ tiin a sawi a. Hei hi kei chuan pawm harsa ka ti. - B. LALTHANGLIANA)

Mizo lo chhuahna bul hi ka phâk tâwkin ka chhui a. Mahse, kan duh anga chiang leh bulfûk kan la hre thei lo va. Chhinlung chhuak kan ni kan inti a. Mahse, Chhinlung chu khawiah nge a awm tih kan la hre thei lo va. China ramah a ni mai theite pawh an ti a. China rama kan kal khân an University-ahte pawh kan zâwt a, min chhâng thei lo va. Tin, Chhinlung tih chu hmasânga pûka kan awm lai, pi pute’n an lei hmawra an hriat viai viai an sawi a ni ang em tihte pawh a ngaihtuah theih a. Eng pawh ni se, kei leh mi dang, history ziaktute’n kan pawm ber chu: Mizo chu Mongolian an tih, hnam hlawm lian pui a\anga lo chhuak, tawngah chuan Tibeto-Burman an tih zinga mi kan ni a.

Tibeto-Burman hlawm an tih chu China chhim thlang Zhechuan Province an tih vêla awm, tlângmi hnam hrang hrang tobul hmasa a ni a. China-ah khian tlângmi hi minority an ti a, chutiang chu hnam 55 an awm a. Chûng zingah chuan tel veah kan han inngai deuh va. Tibeto-Burman hnam hlawm chu Chinese-ho nên ran vulhna tur ram an inchuh thin a. A tlêm leh âwm nêm zâwk chu an tawlh chhuah a ngai a. A tâwi zâwngin Tibet leh Burma ram inrinaah an lo tawlh thla a. Burma ram hmâr thlang ‘Hukawng Valley-ah’ an lo tawlh lût a. Chuta tang chuan an lo chhuk zêl a. Prof. G.H. Luce-a chuan AD 4 khân Tibeto-Burman hlawm zinga tel Chin-Kuki group hian tangka an hmelhriat tawh tiin a ziak a. Tichuan Chindwin hnâr lam atangin an lo tawlh thla zêl a, AD 800 atanga 850 inkâr vêlah Kâwl phai ‘Kabaw Valley’ an lo thleng niin kan ring a. Chu chu Mizo thlang tlâk dân tlangpui chu a ni.

CHUTIH LAI CHUAN MIZO AN INTI TAWH EM?

Mizo la inti teh nang. Chindwin hnâr lam atanga an lo tawlh thlak khan Tibeto-Burman hlawm zing atangin an tla hrang hret hret ang a, tah chuan Mizo hnahthlak zawng zawng hi Kâwl phaiah kan awm khâwm kei chuan ka ring deuh a ni. A chhan chu kan tawng hi zaah 60 atang 70 vêl a inang a. Kan silhfen leh kan in sak dân te, kan hmanlai thawnthu a lo inang deuh vek avângte hian kan khawsa ho ngei a ni ang tih a rinawm a.

Tuna Assam kan tih pawh khu tun hma chuan ‘Ahom Dynasty’ an ti a. Ahom chu Shan-ho hming hmasa a ni. Shan-ho chuan khumi Dynasty din tura an lo chhukin kalkawngah Kabaw Valley-a kan awm chu min chil a. An tam zâwk a, an chak zâwk a, ralthuam an nei tha zâwk bawk a. Kabaw Valley atang chuan min um chhuak ta niin a rinawm.

Hemi ka han rinna chhan chu: kan pi leh pute Kâwl phaiah an awm tih kan hre theuh va. Khawvelah mihring an pem kual chhan hi chi nga a awm a. 1) Hripui 2) Lirnghing 3) Tui lian 4) Kang mei 5) Hmelma. A hmasa pali khi chu an khaw pângngai atanga hla vak lovah an insawn a, hmun nuam leh ei leh bar zawnna awlsam an pan a. Mahse, han ngaihtuah ila, kan pi pute kha Kâwl phaiah an awm a, engati nge Than tlâng vâwt em em, fit 7000 aia sângah an insawn ? Than tlâng chu a sâng a, Rûn lui a kuam thûk bawk si a. Ei leh bar zawn a harsa em em mai a. Lâ a pâr thei lo va, buh a vui thei hek lo. Chuvângin tun thlengin Than tlâng leh Rûn kam vêla kan Mizo hnahthlakte chuan vaimim te, fangra te, busul te, kawlbahra te, bâl te, buhtun te chawah an la ring a. Hei hi an duh leh ngainat vâng a ni ngawt lo, a ram leilungin a zir loh vâng a ni.

Kâwl phai, ei leh bar awlsamna, tui thatna hmun atanga Rûn kam leh Than tlânga an insawn chho kha an duhthlanna a nih a rinawm loh. Khawvel pum pui han thlir hian, an pêm rêng rêngin hmun hrehawm atangin hmun nuam zâwk lam an pan thin a. Keini erawh chu hmun nuam atangin hmun harsaah kan kal tlat a! Chuvângin hmelmate’n min nawr chhuak a ni ang tih ka ring nghet tlat a. Shan history atangin ka zawng ngat ngat a. An lo chhuk lam, Manipur atanga Assam an pan thlakna kawngah min nawr chhuak ngei niin ka ring nghet ta a ni. Chutia min hnawt darh ta chu a then Manipur-ah an kal a, thenkhat chu Burma ram laili-ah an tawlh thla a, a then chhim lam Yaw Valley sirah an va awm a. Keiniho, a hlawm lian ber, tuna Mizorama awmho hi Than tlângah kan chho ta a. A ram a chhiat avângin kan awm rei lo a ni ang, kan pi pute sulhnu sawi tur kan hre mang lo. Chuta tang chuan kan tawlh leh hret a, Len tlâng kan thlen hi chuan ram a lo tha tawh a ni.

BUNG AN PHUNNA HMUN KHA KHAWIAH NGE?

Bung an phunna hmun chu Kabaw Valley, Khampat a ni a. Kum 1936-a Kristian Tlangau chanchinbua Pastor Dengkunga’n a ziak dân chuan, “Khampat bung kan va tlawh chuan Kawlho chuan min lo hre khawp mai,” a ti a. Shan-ho lo tawlh thlak leh Assam-a Ahom Dynasty an din atanga chhûtin AD 1200-ah Kâwl phai kan chhuahsan a nih a rinawm. Chuti a nih chuan AD 800 vêlah Kâwl phai kan lûtah chhût ila, kum 400 vêl Kâwl phaiah kan khawsa ho tihna a ni.

MIZORAM KAN LUH THLAKZEL DAN HI?

Than tlâng atang chuan Len tlâng leh Tiau lui inkârah kan khawsa ta a. Pi pute sulhnu pawh tam tak kan nei a. Pu Liangkhaia leh Pastor Vanchhungate khân Rûn kam vêla kan awm lai khân hmeichhiain siapsuap an fêng a, mipain hnawkhal an ha an ti a. Hei hi sawi rem a ngaiin ka hria. Kabaw Valley-a an awm laiin khati angin an inthuam miah lo vang, thawmhnaw pawh an nei tha khat ang. A chhan chu Kâwlho leh kan pi pute an indo thu kan hre ngai lo va. Kan darkhuang, kan darmang leh darbu zawng zawng hi Kâwl phai atanga kan thlang tlâkpui a ni a. Kâwlho nên kan inchên pawlh lai khan kan chher ho emaw, kan chhung ho emaw a ni ang a. Chuvângin, kan silh leh fên, kan ei leh bar a chhe lutukin ka ring lo.

Amaherawhchu, kan ziaktu hmasate’n Rûn kam velah siapsuap leh hnawkhalin kan inthuam an tih hi hnial thu a chêng lo va. Ka sawi tawh ang khân Rûn kam leh Than tlângah lâ a pâr thei lo va, buh a vui thei lo va. Chuvâng chuan an culture a hnung tawlh ta a ni. Tichuan Rûn kam vêla an awm lai chuan an thawmhnaw nei thatte a chhe zo va, siapsuap leh hnawkhala an saruak an khuh kha a ngai ta a.

Chumi hnua thil ropui deuh lo awm ta chu: Len tlâng an rawn chuang chhuak a, lâ a lo pâr thei tawh a, puan an tah a. Puan tah thei tur chuan themthiam a ngai lutuk. Hmui hi han ngaihtuah teh, a mulêp, a tluang hrui, hmuithal ngil em em a ngai a. Han kaih ham ham thei tur chuan a mechanism hi a sâng asin! Rûn kam vêla saruak ti tiha awm kha vawilehkhatah a fin thut theih loh. Hêng hi Kâwl phaia an awm lai khân an lo thiam vek tawh a. Than tlâng an thlenin a ram leilungin a zir loh avângin an culture a hnung tawlh a. Amaherawhchu, kha an technology kha an thluakah a awm a. Herâwtte hi han ngaihtuah ila, a ho viauin a lang nâ a, hman kum Thailand kan kal khân an museum kan en a, an herâwt chu kan herâwt aiin a chhe zâwk daih. Herâwt kelki hi han en ila, tunlai khawvel changkang tawha khâwl zawng zawngah hian a kelki a la ngai vek. Kan pi pute’n a kelki an lo hmuchhuak kha an fing hle tih a hriat. An thiam hnâng dehte kha a tha a ni.

Hemi tichiang tur chuan Len tlâng tlâk lam, Seipui, Bochung vêla kan awm lai khân ei leh barah an lo hnianghnar ta a. Ei leh bar kawnga kan harsat lutuk chuan sakhua hi kan ngaihsak hman lo va. Tichuan Seipuia an awm lai chuan sakhua an ngaihtuah ta a. An sakhaw puithiam leh thiam hla hreho an thi zo tawh a. Chutia ei leh bara an lo hnianghnar deuh hnu chuan, “Sakhua i bia ang u,” an ti a. An thiam hla kan hriat hmasak ber chu, “Pi biaki’n lo chhâng ang che, pu biaka’n lo chhâng ang che,” tih a ni a. An thiam hla hria an awm tâk loh avângin, “Kan pite biak thin khân lo chhang ang che, kan pute biak thin khân lo chhâng ang che,” an ti ta ringawt a. Hei vâng hian tûna kan chhui dân nên pawh hian a inhmeh riau a ni. Rev. Zairema nên pawh khân kan sawi dûn a, “He i rin dân hi chu a pawm awm khawp mai,” a ti a.

MIZOTE HIAN CIVILIZATION KAN LO NEI VE TAWH EM?

A ni ve thei tho, eng anga sâng nge a nih chu teh theih a ni lo va. Kabaw valley-ah khân civilization hniam lutuk lo chu kan nei ve tawh a. A chhan chu: Kâwl history han chhiar ila, AD 900 vêlah chuan an sâng viau tawh a. An khawpui hlui Pagan an tih, an khawpui din hmasak bera an sakhaw hmun, Buddhist pagoda-te pawh ka tlawh a, an themthiamna a sâng tlat. Kan ta an lâk nge, an ta kan lâk tih pawh hriat loh tawngkam kan nei a: kawlbahra, kâwl sunhlu, kâwlthei, kâwl khuang, kâwl ui, kâwl.. kâwl... tih kan nei teuh va. Kan awmho laia kan neih a nih a rinawm a. Kha Pagan Dynasty hun lai khân pagoda hi mêl li mêl nga dan vêlah an hung teuh mai a. Awm ho reng, indo ngai lo kan ni a. Chuti a nih chuan anni an sân viau lai a, keini kan hniam bik lutuk kha a theih loh. Anni kan tluk loh a nih pawhin, chhe lutuk lovin civilization chu kan neih ka ring. Rûn kam velah siapsuapin kan inthuam tih kha a hnawl theih loh va, kan culture a hnung tawlh a ni. Than tlâng vêla an awm lai khan Pu K. Zawla chuan heti hian a ziak a. ‘Tlâng sâng taka awm an nih avângin an vêla mite chuan Zomi an ti a. Ni khat chu pa pakhat hian sanghal muhil lai mau feiin a vit hlum a, “Keimah Mizopa, phulraw chawia sa tin kâpa,” tiin hla a phuah a. Heta tang hian Mizo tih hi a lo chhuak ta niin upate’n an ring,’ tiin a sawi a. Hei hi kei chuan pawm harsa ka ti.

KHANG HUNLAI KHAN ENG HNAM ANGIN NGE AN KHAWSAK?

Khawchhak lamah chuan keini Mizo hnahthlak chu ‘Chin’ min ti a. Khawthlang lamah ‘Kuki’ min ti leh vek a. Keimahni kha eng tin nge kan intih hriat a har khawp mai a. Pu K. Zawla khân a lehkhabu chhuak hmasa berah a chunga sawi thu hi a telh lo va, an chhut nawn leh hnua telh chauh a ni a. Kum 1874-a T.H. Lewin-a lehkhabu ziahah chuan, “Anmahni chuan ‘Dzo’ an inti a,” tiin a sawi a. Ka rin dân chuan a nation ang ni lo, mahni hnam chi bil tê tê, Khawlhring, Ralte, Halkha tih ang hian an awm a nih ka ring a. Mizorama Sapho an lo chhuah thleng khan hnam pakhat angin kan la awm lo va. Kan pasaltha Chawngbawla, Vanpate pawh an lal tân, an khaw tân chauh alâwm an huaisen. Chin Hills-a Paihte zingah chuan lal lian an awm mai a, Pawih zingah pawh lal lian an awm a. Keini Mizorama Lusei zingah chuan an khua an lal kha lal a ni tawp a, khawper pahnih khat emaw an nei a. Paihte lal Hautinkhup leh Lai lal Thangtinliante chuan khaw 30 chuang an awp a. Mizorama kan Sailo lalte lal dân erawh chu a danglam deuh a ni.

Mizo tih hi eng tik atang chiaha lo chhuak nge tih hriat a harsa hle a. 1880 chho vêla Saikuti zaiah khan: ‘In zuah sual e chhuahtlang thing lenbuang Par a chhuang e Mizo lû ngenin,’ a ti a. Khatia Thingsai an kai khân kawtchhuaha thing an sât êng a. Tlangval hovin thing pakhat chu, “Hei chu i kit lo vang u, milu khai nân,” an ti a. Mahse, milu an khai leh ta lawk si lo kha Saikuti khân a phuah el ta a ni a. ‘Mizo lu ngenin,’ tih hi pawm a harsa hlein ka hria, ‘Bawmzo’ a tih a rinawm zâwk. Saikutite kha Fanai lal khuaa awm an ni a. An kiangah Lusei lal lian pui pui an tam a. Fanai chu hnam tlêm an ni a, Lusei lalho cho thei dinhmunah an ding lo. Sailoho kha an fing a, an do ber Pawihho nên an inkârah Fanaiho kha a daidovin an awmtir a ni. Khatih lai khân Thingsai kha in za pawh an tling mang lo va, chuvâng in sangkhat dawn dawn khua,‘Mizo lu ngenin,’ an tih kha a rinawm loh.

Hla hluiah emaw, ziak hluiah emaw hi chuan Mizo tih hi a awm har khawp mai a, mahse under current-ah erawh chuan a hma viau pawh a ni thei. Mizo tih ziaka kan hmuh hmasak ber nia hriat chu 1895-a chhuak ‘Mizo Zir Tir Bu’ kha a ni. Amaherawhchu, under current-ah a lâr viau a nih a rinawmna chu, kum 1871-ah Mary Winchester an man kha ‘Zoluti’ an ti a. Sap missionary lo chhuakte kha ‘Zosap’ an lo ti a. Chuvangin mipuiah chuan Mizo tih chu a lo tlanglawn viau tawh a ni ang. Kum 1903-a Zosapthara hla phuah chu, “Mizo kan nih lâwm ila,” tih a ni a.

Hnam hrang hrang, Ralte, Sailo, Khawlhring, Hnamte, Renthlei etc., khang zawng zawng tham khawmna atân under current-ah Mizo tih kha kan hmang lâr hlein an hria ang a, chuvângin Sapho khan Mizo tih hi kan zavaia tham khâwm nan an hmang ta a nih a rinawm, tuma barh luih ni lovin keimahni hman ngei a ni ang.

SAILO KHUA LEH TUI AH KHAN CHI INTHLIARNA A AWM EM ?

Awm lo. Eng hnam pawh ni se, a tling leh tlâk chu lal upaah pawh an dah hmiah hmiah a. Pasaltha chawimawi leh nopui dawm turah pawh a hnam zâwngin thu an la miah lo. Kha vâng tak khân Sailo hi chu lal âwm rêng an lo ni tlat. Vanhnuailiana pasalthate pawh kha han ngaihtuah la, hnam hrang hrang an nih kha. Tichuan, Mizo kan tih hi under current-ah chuan a rei tawh viau ang a. Lehkhabu chhuak hmasa ber chu ‘Mizo Zir Tir Bu’ a ni a. Chanchinbu chhuak hmasa ber pawh ‘Mizo Chanchin Laisuih’ tih a ni a. Mizo tih hmingin min hneh chakzia hi a mak a. Chhiarpui statistics kha han en ila, kum 1901-ah Mizo inti pakhat mah an awm lo va, Lusei, Pawih, Ralte, Paihte, Hmâr an inti a. Kum 1961-ah chuan hmun thuma thena hmun hnihin Mizo an inti a, Lusei, Ralte inti an awm tawh lo. Hnam leh Tawng hi chu a piangthar zel a, a la piangthar zel bawk ang.

(MSU in ZO HNAM CHHAN NI Kum 2013 atanga a hman thar leh turah Zo Hnam chhuina nasa taka kalpui a ni a, hemi chungchanga pawimawh Pu C.Lalnunchanga (Taitea), thangthar zinga thuziaktu ropuiin MSU President thu tamtak a hlui zing a pakhat a ni)

Source link: https://www.facebook.com/mizostudentsunion/posts/236221446526799