KHAWLHRING HNAM LEH ZO HNAHTHLAK HNAM THENKHATTE INLAICHIN DAN
-Zohmachhuana
Khawlhring
Khawlhring Hnam
thlahtu bul chiang taka chhui hlat theih ber chu BERHVATEA a ni a, Berhvatea
hian fapa pahnih Saivatea leh Chûnthanga (Pawi/Lai Hnam zinga Chhunthang nen
hian ngaihpawlh loh tur a ni ang) a nei a. Saivatea hi a upa zawk a
ni. Berhvatea hi MIVAM HNAM a ni a, chu chu HNAM
THIANGHLIM tihna a ni. Chûnthanga hi an hunlaiin hnam dang ten
Faihriam hnam tiin an ko thin a, FAIHRIAM tih pawh hi Hnam Thianghlim tih nen
thuhmun a ni. Chûnthanga fapa te chu: Khualhringa, Vangchhiaha, Milaia,
Nelriama, Pautua leh Thlautea te an ni. Khualhringa hian fapa pali a nei
a, Midânga,Thurtima, Pialtela, Lûngena te an ni. Vangchhiaha hian fapa 6 a
nei a, Dochil, Invang, Theiduh,Tlukte, Vanghawi, Zapte te an ni. Pautua hian
fapa 4 a nei a, Buangzal, Chhingate, Chhehlawn, Tluangate te an ni. Khualhringa pianpui u leh nau te leh fate hming hi tun hnuah chuan Khawlhring
chi hming an lo ni ta a ni. An hnam khaikhawmtu berah KHUALHRING tuna
KHAWLHRING tia kan lo hman tak hi Khawlhring tlanga Khawlhring lalram ropui tak
dintu Khawlhringa khan a lo hmang daih tawh a ni. Hei hi AD 1400 hma lam
daih niin a lang. Mi thenkhat ten thlang kan tlak hnu chauha min khaikhawmtu
hnam hming atan Khawlhring tih hi hmang ta chauh anga an sawi thin hi thu
belhchian dawl lo a ni.
Khawlhring hnam te
hian tuna kan chenna Mizoram leh Mizo hnam humhalhna kawngah an lo thawhhlawk
em em a ni tih kan hre thei a. Khawlhring lal ropui leh Khawlhring tlanga
lal hnuhnung ber Lalmichhinga atanga chhuan 9-na Pu Challianthanga'n a fate
hnena a thurochhiah a sawi chu hetiang hi a ni: “Lallula'n Thlanrawn
Pawih ho a rawt tuma a pasal tha hmingthang leh a chhuan ber ber te kha
Khawlhring pa ho kan ni a. Pawih ho thi bang Tuilehluang thlenga uma that
leh vektute pawh kha Khawlhring pa ho kan ni. Mi kawlh leh huaisen hnam
kan ni tih hi rawn theihnghilh suh ang che u" tiin. Hei
hian Khawlhring pasaltha te kha mi huaisen doral hmaa tlan chhe ngai lo, mihrang
sahrang hmaah zam ngai lo an ni tih a tichiang hle awm e.
Khawlhring hnam hi
Mizo hnamah hian kan in phun nghet em em a, Mizoram state chhung leh pawnah kan
in zar pharh nasa hle a, Mizo hnam zinga hnam hlawm lian ber kan nih loh pawhin
a hnam hlawm lian ber zinga mi kan nih hial a rinawm. Mizoram leh Mizo
hnam tan hian vawiin thlengin sawrkar, kohhran leh thil dang dangah sulsutu mi
pawimawh tak takah Khawlhring te hi an tang a ni tih kan hre thei awm e. Amaherawhchu, Mizo hnahthlak hnam hrang hrang zingah chuan inlakhranna rilru
(hnam feeling) nei lo ber leh Mizo hnahthlak hnam zawng zawng deuh thawin an
hnama an sengluh tak hnam kan nih avanga mahni hnam tobul chhui chiang lem lova
awm ta mai mai kan nihna erawh historical researcher-te thlirna tukverh atanga
thlir chuan a pawi hle awm e. Mizo hnama kan in phun ngheh tlatna erawh hi
chu sawinghinin awm mawlh lo se.
Khawlhring hnam leh Zo
hnahthlak hnam thenkhat te inlaichinna Khawlhring historical society-in research
a tihna atanga kan hriat chian theih chinte han tarlang ila:
(1) Khawlhring
leh Biate inlaichinna:
Berhvatea fapa
Chunthanga nupui hi Biate hnam a ni a. Biate lal Lalkhanga fanu Lalzaii
nupuiah a nei niin an sawi a. Khawlhringa nu hi Biate hnam a nih miau avangin
Biate ho nen hian an inti chhungkhat hle a, an chhungkhat an unaute an ni reng
bawk a ni. Biate tawng chuan Kholring an ti. Biate leh Khawlhring
chu nu hmun pa hmun hrin an ni e tia sawi thin a nihna chhan pawh Khawlhringa
nu kha Biate hnam a nih vang a ni. Khawlhring lalram huam chhungah Biate
ho hi thahnem tak chu Khawlhring zingah an awm ve ngei niin a lang. Biate
hnam zingah Khawlhirng kan ni inti an lo awm ve a nih pawhin an mawh
love. Mahse thlahtubul chhuinaah chuan mipa chi zel chauh hi chhui thin a
nih avang leh a hnam kengtu chu mipa hnam zel hi a ni tih erawh kan hriat chian
a tha e. Biate te nen inlaichinna kan neih avang hian Khawlhring te chu
Hmar in ni e an lo tih phah ta niin a lang.
(2) Khawlhring
leh Thiak inlaichinna:
Chunthanga leh Lalzaii
Biate (Biate hnam lal Lalkhanga fanu, hmeltha leh hleitling taka sawi) fapa
Khawlhringa (Khawlhring hnam thlahtu) pianna khua hi Thiak khua niin an sawi
a. Mizoram state chhunga mi ni lo Chin Hills (Burma) a mi zawk niin an
sawi. Hetianga inlaichinna kan neih avang hian Thiak ho hian Khawlhring ho hi
an ti unau em em a ni. Hei vang hian Khawlhring te chu Hmar in ni e min
lo tih phah ta niin a lang. Khawlhring lalram huam chhungah Thiak ho hi
thahnem tak chu Khawlhring zingah an awm ve ngei niin a lang. Thiak ho hi kan
laichin unau te an ni e.
(3) Khawlhring
leh Halkha inlaichinna:
Khualhringa tupa
Hauchema nupui hi Bawmzo a nia, Bawmzo te hi Lai/Pawi hnam an ni a, Hauchema
(Khawlhring Lungen) tupa Zakuala (Khawlhring Lungen) nupui hi Ngunnu-i Lai/Pawi
Halkha hnam a ni bawk. Hetianga Lai/Pawi hnam te nena in neih pawlh nuaih
an nih avangin Khawlhring te hi Lai/Pawi Hnam an ni e tih a lo chhuah phah ta a
ni mai awm e.
(4) Khawlhring
leh Fanai inlaichinna:
Fanai lal ropui
Rorehlova hi a naupan laiin a nu leh pa Pawi ralin an thah sak a, Khawlhring
hovin Rorehlova hi Sailo lal ho hnenah an tlan luh pui ta niin an sawi. Selesih sangsarih khua din a nih hun lai khan Rorehlova hi naupang te a la ni
tih kan hre thei a, Lallula hian pianpui unau mipa a neih loh avangin a pianpui
unau ang maia neih niin an sawi. Selesih sangsarih atanga Samthang khuaah
Lallula a in dana lal tlang a thut khan Rorehlova hi Lallula hian amah zui ve
zel tura a ngen avangin a zui ve zel tih kan hre thei a, a bul hnai khuaah
Lallula hian a lal tir ve niin an sawi bawk.
Fanai lal awmna
apiangah Khawlhring pa ho hi lal upa (tun laia Minister ang), Pasaltha leh
Puithiam an ni deuh zel tih kan hre thei a. Dawisa kil ho theiin Fanai ho
nen hian an lo in siam a, unau angin nghet takin an khawsa ho ta a
ni. Fanai ho nen hian thisena in unau ni lo mahse thuthlunga unaua in siam
an ni. Mizoram state chhunga Fanai lalna ram zawng zawngah Khawlhring ho hi
thahnem tak tun thlengin an la awm a ni. Khawlhring te hi Lai/Pawi Hnam
in ni e min tihna chhan pawh Fanai ho nena an in tih unau vang leh an zinga an
chen vang hi a ni mai awm e.
(5) Khawlhring
leh Ngente inlaichinna:
Khiangte ho leh Ngente
ho an indo do a, Ngente ho hian chak dawn lova an inhriat avangin Khawlhring ho
hi Khiangte ho dopuiah an sawm ta a, tichuan Khiangte ho chu an hneh ta a, heta
tang hian Ngente leh Khawhring te hian unau a insiamin Dawisa an lo kil ho thei
ta a ni. Hetianga inlaichinna an lo neih avang hian Khawlhring te chu
Paite hnam in ni e an lo tih phah ta niin an sawi.
(6) Khawlhring
leh Sailo inlaichinna:
Sailo lal ropui
Lallula nupui kha Khawlhring a ni. Lalmanga (Mangpawrha) nu kha a
ni. Hei hi Hualngo hoin Sailo ho hla an phuah elnaah kan hmu.
"Khawlhringfa
Mangpawrha, fentialah Lalsavunga,
Thlang vaipui tel lo
chuan ka awm khua,
Bel ang i suan lawng
nge (lovang)" tiin.
Tin, Zadeng lal,
Lalchungnunga Tuahzawl lal in hla a phuah elnaah hian chiang takin a lang bawk.
"Khawlhring tuchhuan
Lalmanga fam ta si e,
Lalchungnunga'n tunge
ka do tak ang le!" tiin.
Khawlhring thahnem
tham takin Sailo lal an belh avang khan Sailo lal awp huam chhunga Khawlhring
awm te kha Lusei an ni e an lo tih phah mai niin a lang.
(7) Khawlhring
leh Bawmzo inlaichinna:
Khawlhringa tupa
Hauchema (Vanhnuaihauchema tia hriat lar) (Laltuaka Sailo fapa Hauchema nen
ngaih pawlh loh tur a ni ang) khan nupuiah Bawmzo (Bawm) a nei a, hei hi
Pangzawl (Chin Hills) nula hmeltha Chawngvungi ngaizawngtu, nupui atana rima nupuia
nei ta Sawngkhara chanchinah kan hre thei a, Sawngkhara hi Hauchema fapa a ni. Chawngvungi
nu chuan Sawngkhar hi a lo duh lo hle a. Sawngkhara chuan a va rim leh a. Pawn
atang chuan, ‘Chawngi, kawng min va hawn rawh, Sawngkhara ka lo leng e’ a
han ti a. Chawngvungi nu chuan, ‘Bawmzo fa leh Paikawng chu tuichhuarah
riak rawh se,’ a tihsan mai a. Sawngkhara chuan, ‘Ka nu
Bawmzo ni mahse ka pa Vanhnuai Hauchema’ a’n ti a. Chu veleh, ‘Chawngi
va hawn rawh le’ a ti a. Kawngkhar chuan ‘Rikrak’ a
ti vat mai a ni an ti.
Bawmzo (Bawm) te hi
Mizo historian te chuan Pawi/Lai hnam zingah an dah. Hauchema hi Lungena
fapa a ni. Khawlhring te thlang an tlak khan thahnem takin Bawmzo (Bawm)
ho hi an zui thla ngei a ni tih kan hre thei a. Khawlhring tlanga lal
hnuhnung ber Lalmichhinga thlah kal zel Tinthata thlah peng te pawh an la awm
ngei tih kan hre thei a ni. Hetianga Bawmzo (Bawm) te nen an in chenpawlh
avang hian Bangladesh (East Pakistan) sawrkar phei chuan Bawm hnam chi peng 18
a recognised zingah Khawlhring te hi a telh ve ta hial a ni. Bangladesh
sawrkar offical record-ah chuan “Khualhring” tia dah a
ni. Bawmzo (Bawm) ho hian “Khualring” tiin an lam
thung. Bawmzo (Bawm) te nena inlaichinna thuk tak an lo neih avang hian
Khawlhring te chu Lai/Pawi hnam in nia lawm an lo tih phah ta niin a lang.
(8) Khawlhring leh Reang/Bru inlaichinna:
Tripura state-a
Reang/Bru hnam zinga khawsa Apeng ho khu Khawlhring chi peng an ni a. Anni
ho hi thlang tla hmasa pawl tak a nih a rinawm. Apeng ho hi an thahnem
tham hle.
(9) Khawlhirng
leh Pang inlaichinna:
Pang ho zingah
Khawlhring ho engemaw zat an awm ve a. Hei vang hian Pang ho hian an ti
unau em em niin a lang. Mahse thisena inlaichinna hnai tak kan neih erawh
kan hre thei tawh lo a ni. Pang ho hian Khawlhring te hi KHUALRENG an ti
a, an hnamah min seng lut hial reng a ni.
(10) Khawlhring
leh Darlawng inlaichinna:
Darlawng ho zingah
khuan Khawlhring thahnem tham tak an khawsa thin a. Hei vang hian Darlawng
ho hian an hnamah min chhal ta mai niin alang.
(11) Khawlhring leh
Vangchhia inlaichinna:
Rev. Liangkhaia khan
Khawlhring te leh Vangchhia te hian bul zawk nih an inchuh niin a ziak a, mahse
hei hi khawi emaw laia pa titi thiam thusawi a dawnsawn a ziak mai niin a
lang. Chhui chian dawl lo thil a ni. Khawlhring te leh Vangchhia te
hi thlahtubul thuhmun, nu leh pa thuhmun, Chunthanga Faihriam/Mivam leh Lalzaii
Biate te fapa, thisen inzawm unau ngei an ni e. K. Manliana
(Keimanliana), Khampat khawdintu sawi danin Vangchhe pa farnu in sawn a pai
atanga Khawlhring hi lo piang anga sawi pawh hi chhui chian dawl lo thil a
ni. Pa titi thiam takin a chhui dawnna a sawina mai niin a lang. He
thu hi Hmar lal mi fing tak tak leh Khawlhring tawng pawh la thiam ngat Pu M.
Laldailova chhuidawnna nen a in persan hle bawk. Vangchhia zingah a zatve
aia tam mah hian an hming bulah Khawlhring tih an hmang niin a lang bawk. Khawlhring tlang pui bul hnai te ah Vangchhe tlang a awm a, a hranpa in lal
tlang te zawk changin an lal ve a ni. Khawlhring tawng vek an hmang
thin. Vangchhia te hi sawi hran emaw theih chi niin a lang lo e.
(12) Khawlhring
leh Pautu inlaichinna:
Mi thenkhatin Pautua
hi Vangchhiaha fapa angin ziak an awm leh zeuh thin a, hei hi an hriat sual
vang niin a lang. Chunthanga Faihriam/Mivam leh Lalzaii Biate te fapa,
Khawlhringa pianpui unau ngei a ni e. Pautu te hi sawi hran emaw theih
chi niin a lang lo e.
(13) Khawlhring
leh Saivate inlaichinna:
Saivate hnam tam zawk
hian Hmar emaw an in ti hial awm e. A thenin Khawlhring an in ti
bawk. Khawlhring thlahtu bul chiang taka chhui hlat theih ber Berhvatea
khan fapa pahnih a nei a, Saivatea leh Chunthanga. Chuvangin, Khawlhring
te nen hian thlahtu bulah thuhmun an nih avang hian Saivate hnam hian
Khawlhring an in ti a nih pawhin an mawh love, kan thinsen zawm pui te ngei an
ni e. Mivam hnam (Hnam Thianghlim) ngei an ni a, Khawlhring hnam chi
zinga tel thei ngei an ni e.
(14) Khawlhring
leh Faihriam (Faihriem) inlaichinna:
Faihriam (Faihriem)
hnam chanchin kan hriat theihna hmasa ber chu lal Salawnkhara kha a ni. Salawnkhara kha Faihriam hnam a ni a, lal ropui tak a ni. Salawnkhara kha
Lersia te laichin hnai unau a ni tih kan hria. Lersia leh Singaia te feh
hlanin an farnu neihchhun Ngirtlingi chu Salawnkhara nupui Cherhchawngi dam
thei lo thawi nan an hmang tih kan hria a. Hei hi Mizo history-ah
mihringa in thawi hmasa ber an ni hial awm e. Berhvatea kha Mivam hnam
tih kan hria a. Mivam tih leh Faihriam tih hi thuhmun a ni. Berhvatea tih loh chu Mivam hnamdang hriat leh an thlah kal zel hriat kan nei
lo. Berhvatea fapa Chunthanga Faihriam leh Lalzaii Biate thlah kal zel te
hian KHAWLHRING HNAM kan inti a, Saivatea thlah kal zel ten FAIHRIEM (FAIHRIAM)
an la in ti mai niin a lang e. Thlahtu bul thumun kan ni.